Инсон ўзи босиб ўтган йўлга назар солса, нималарни кўради, нималарни ҳис этади? Мен ўз ҳаётим, кинода кечган ва кечаётган йилларимга боқсам, замоннинг ўзгарганини, вақтнинг шамолдек тез ўтишини ҳис этаман. Хотирамда жуда кўп воқеалар қолганки, улар узоқ йиллар маҳсули бўлса-да, менга ҳаммаси бир нафасда бўлиб ўтгандек туюлади.
Ҳаммаси ёдимда. Умрим бўйи кино деб яшадим. Биз фильм яратдик ва куни келиб, фильмлар бизни яратди. Ўзликнинг яралиши ҳар бир фильмга сарфланган вақт ва куч билан боғлиқ. Ҳар бир фильмнинг ўзига хос яралиш тарихи бор. Булар ҳақида турли суҳбатларда кўп бора гапирган бўлсам-да, ҳар сафар ўша фильмларимни хотирласам, менда янги-янги ҳиссиётлар, фикрлар туғилаверади.
Босиб ўтган йўлимга назар солар эканман, аввало, атрофимда ҳақиқий ижодкорлар – ҳамфикрларим бўлгани катта ютуғим эканлигига амин бўламан. Фикри фикрингга мутаносиб ҳамкорнинг бўлиши якка истеъдоддан муҳим, деган гап бор. Жуда ҳақ гап. Айниқса, кинода, чунки у жамоавий санъат. Мен ўз фильмларимни бир-биридан ажойиб оператор, сценарийнавис, кино рассомлари билан бирга ишладим. Улар ўз касбининг усталари, профессионаллар бўлиб, фильмларимнинг муваффақияти ҳар бирининг санъати менинг санъатим билан яхлитлик топганидан деб биламан. Чунки ғоялар бирга туғилган, бир-биримизни тушуна олганмиз.
Биз барчамиз – Элёр, Дилшод, Одилшоҳ ва мен ВГИК (Бутунроссия кинематография институти) ўқув юртини тамомлаганмиз. 1957–1958 йиллари. Ўша масканда ижодий муҳитга кирдик, билимларни ўзимизга сингдириб олдик. Институтдаги энг бебаҳо жой унинг фильмотекасидир. Биз турли амалиёт ва тадбирларда юриб, фильмларни кун давомида томоша қилолмас эдик. Шунинг учун эртаси куни электричкага ўтириб, киночилар уйига жўнардик-да, у ерда эртадан кечгача қолардик. Бизга хориж фильмларини томоша қилишга рухсат берилган эди. Ҳаммамиз дунё кинематографиясининг сара намуналарини кўриб, янгиликларни ўзлаштирардик. Шундан кейин Элёр Одилшоҳ билан “Нафосат”ни яратди. Фильмга асоссиз танқидий фикрлар билдирилди. Феллинининг “Кабаре туни”дан нусха кўчирилган деган даъволар бўлган. Албатта, ўхшашлик бор, лекин у мустақил яратилган фильм. Эшмуҳамедов “Нафосат” ва “Севишганлар”да тасвирий ечимга катта аҳамият берган.
Бизга яхши таълим беришди. Раҳбарларимиз Рошаль ва Генниковлар бизга “Кино санъати – тасвирий (визуал) санъат. Унинг моҳиятида инсон туради. Сиз шундай муҳит ва тасвирни яратишингиз керакки, томошабинга уни томоша қилиш кизиқарли бўлсин”, – деб уқтиришган.
Тарковский билан дўстлашишимиз қизиқ бўлган. Дрезден галереясида у билан бехосдан учрашиб қолганман. У ердаги барча санъат асарларини томоша қилиб завқланардим, ўрганардим. Александр Сахаров билан галереяни айланиб юрсак, кўзим бир сурат қаршисида тўпланиб олган одамларга тушди. Бориб қарасам, ҳамма Рафаэлнинг “Сикстин Мадонна”сини томоша қилмоқда. Андрей эса бошқа расмни томоша қилиб турарди. Унинг ёнига бориб, ҳамма қизиқиб кўраётган суратни кўрсатиб, “Мен олисдан келган талабаман, лекин шу асар менга ёқмаяпти, кўнглимга хуш келмаяпти”, – десам, у “Тўғри, – деди гапимни тасдиқлаб, – ота-бола Кранахларнинг асарларини томоша қилиш керак. Қолган расмлар уларнинг ишлари олдида ҳеч нарса эмас”.
Моҳир сценарийнавис Одилшоҳ Агешев билан танишувим, шаксиз менинг омадим бўлган, дейишим мумкин. 1958 йили иккинчи курс талабаси Одилшоҳ билан илк бор учрашганимда, унинг Тошкентдан эканини билдим. Кўринишидан бақувват, навқирон бу йигит оддий татар боласи эди. Биз ётоқхонада у билан узоқ суҳбатлар қурдик. Бир куни мен унга тоғдаги қишлоқ чойхонасида эшитган воқеани гапириб бердим. Мен ўша чойхонада эдим. Бир маҳал чойхонага бир қўли йўқ чол кириб келди. Радио тинглаб чой ичаётган катта-ю кичик хўрандаларнинг бари ўринларидан туриб унга таъзим қилиб салом беришди. Ёнларидан жой бериб, дарҳол чой узатишди. Мен ёнимдагилардан “Бу одам ким? Колхоз раисими?” – деб сўрадим. Ёнимдаги шеригим: “Йўқ, от фермасида ишлайди. Бу кишининг тарихи хўп қизиқ”, – деди секингина ва ўша чолнинг инқилобдан олдин, йигитлик чоғида бир қизни севиб қолгани ҳақидаги воқеани гапириб берди.
Қария ёшлигида ўзи ошиқ бўлган қизнинг уйига бориб, ота-онасига қизларига уйланмоқчи эканини айтади. Қизнинг уйидагилар эса унга шарт қўйиб, “Агар бизга куёв бўлмоқчи бўлсанг, қалин пули шунча-шунча”, – дейишади.
Йигит – камбағал, қизнинг отаси у ҳеч қачон бунча пул тополмаслигини билган. Йигитнинг боши қотиб, охири от ўғирлашга қарор қилади. Аммо қўлга тушиб қолади. Ўша пайтлари от ўғрисининг иккала қўлини кесиб ташлаш билан жазолашар экан. Йигитнинг ҳам қўлларини кесишаётганда у от эгаларидан ўз ёрини бағрига босиш учун лоақал бир қўлини қолдиришларини илтимос қилиб ёлворади. Улар бу гапни эшитиб, унинг бир қўлини сақлаб қолишган экан.
Бу воқеани эшитган Одилшоҳ “Менга қара, ахир бу жуда қизиқ ҳикоя-ку!” – деди. Биз буни фильм қилишга қизиқиб кетдик ва турли режалар тузиб, сценарийни қоралашга тушдик. Бу иш чамаси 1958 йилларда бошланган бўлса, 1965 йилга келибгина режамизни амалга ошириш имкони бўлди. Шу йиллар орасида худди студия ўт ўчирувчисига ўхшаб, турли тиғиз ва зарур ишларни, тезкор концерт дастурлари, ҳужжатли фильмларни тасвирга тушириш билан овора бўлдим. Ниҳоят, ўша фильмга ҳам навбат етиб, тайёр сценарийни юқорида кўриб чиқишларига эришдим. 1965 йили тўртовлон – тасвирчи Дилшод Фатхулин, рассом Шавкат Абдусаломов, Одилшоҳ ва мен аҳил жамоа бўлиб, катта иштиёқ билан фильмни тасвирга олишга тушдик. Айтиб ўтганимдек, сценарий тасдиқлашнинг Тошкентдан Москвагача барча босқичларидан тўлиқ ўтиб, бадиий кенгаш тасдиғи билан рухсат берилган. Ҳатто фильмни ишлаб чиқариш бошланганидан то жараённинг охирги босқичигача бирор цензурага дуч келмадик. Жамоа билан қандай хоҳласак, шундай ишладик. Мен ҳозир бу ҳақида ўша даврдаги тарвузлар ширинроқ, осмонлари мовийроқ бўлганлиги учун гапирмаяпман. Гап шундаки, ўша пайтларда режиссёр бирор ишни бошласа, унга ҳамма ишонарди. Ҳатто ишлаб чиқарувчи студия ҳам режиссёрнинг талабига бўйсунарди. Бирдамлик бор эди, ижодга монелик қиладиган турли ташкилий муаммолар режиссёрнинг гарданида бўлмасди. Бир сўз билан айтганда, бутун куч-қувват мақсадга – яхши санъат асари яратишга қаратиларди.
Фильмнинг тақдирига қайтсак, тайёр асарнинг қабул қилинишига салкам ўн йил вақт кетди. Фильм намойиш этилгач, у ҳақида телекўрсатувларда қуйидагича фикрлар юзага келди: “Режиссёр А.Ҳамроевнинг “Лайлак келди, ёз бўлди” кинокартинаси айни давр нафасини намоён қилаётгандек. Фильмнинг дастлабки кадрлари газета саҳифаларидаги эски урф-одатлар ҳақидаги танқидий руҳдаги мақолалар намойиши билан бошланади. Воқеани ёритишнинг бундай ечими режиссёрнинг мавзу ва унинг атрофидаги муаммоларга олиб кириш учун танланган энг оддий, лекин самарали усулидир. Зеро, ўша давр матбуоти одамлар орасидаги маълумот алмашадиган асосий воситалардан бири бўлган. “Бу воқеада ҳеч нимани тўқиб чиқармадик, томошабин бу ҳодисалар ҳақида ўзи хулоса чиқарсин”, деган ёзув билан бошланиши эса ҳар бир кино ихлосмандини ўз билим доираси-ю, дунёқарашидан келиб чиқиб хулоса чиқаришга ундайди”.
Бир журналист мендан танқидга муносабатим қандайлигини сўраганди. Менимча, танқид қилинувчида ҳам, танқидчида ҳам ўзини ҳимоя қилиш инстинкти муҳим роль ўйнайди. Юқоридан сени назорат қилишга тайинланган мансабдорлар санъат тақдири ҳақида қайғуришмайди. Улар сен каби ижодкорлар бирор хато қилиб қўймаслиги ҳақида ўйлайди, холос. Давр мафкурасига тўғри келмайдиган қарши ҳаракат содир этилмаслиги учун фильм, концерт дастурларини назорат қилишган. Мафкура эса биз учун белгилаб берилган эди. Биз шаҳдам қадамлар билан коммунизмга кетяпмиз, бу йўлда ҳеч ким бизга тўғаноқ бўлиши керак эмас, деган сиёсат бор эди. Анатолий Дмитревич Сигедин деган киши “Госкино СССР”да муҳаррир, Марказий Осиёга, Ўзбекистон ва Тожикистон кинематографистларининг куратори эди. У гоҳ Тожикистон, гоҳ Ўзбекистонга учиб келиб, киностудиянинг кўрик залида бир ўзи ўтириб, фильмларни соатлаб синчиклаб томоша қилар, ёндафтарчасига бир нималарни ёзиб ўтирарди. Масалан, мен бирор фильмнинг ярмини ишлаган бўлсам, шу босқични ҳам кўриб, таҳлил қиларди. Сигедин буни “Қани, Ҳамроев, Эшмуҳамедов, Аббосов нималарни суратга оляпти? Улар сценарий бўйича ишлаяптими ёки йўқми, партия кўрсатмасидан четга чиқишмаяптими?” деган мақсадда қиларди. Бадиий кенгаш тасвирга туширилган, лекин ҳали охирига етмаган материалларни кўрикдан ўтказиб, эртасига хулосаларини баён этарди.
Бир сафар кечқурун Анатолий Дмитривич уйимда меҳмон бўлиб, тонггача мен билан суҳбат қурди. “Алик, сени жуда яхши кўраман, биласан. Кенгашда сенинг картиналарингни танқид қилишга мажбур эдим”, – деди у. Мен ўз ишимни оқлашга тушсам, гапимни илиб кетиб, шундай деди: “Йўқ, Алик, сенинг фильмларингда ёрқинлик етишмаяпти. Фильмларинг ғамгин. Қани ёрқин ранглар? Қани эртанги кунга ишонч? Қуёшли ўлкангиз тасвири қани? Сенда эса ҳаммаси зимистон. Воқеалар, муҳит, барчаси… барида қоронғилик… Бизнинг ҳақиқатимизни сен қайғули тасвирлаяпсан, тушуняпсанми? Тасвирчи ва рассомларингга айтгин, бундай қилиш мумкин эмас…”
Яна бир сафар уйимга келганида ичидаги дардини тўкиб солганди. “Алик, мен сени жуда ҳурмат қиламан, лекин мен партиянинг боғлаб қўйилган бир итиман. Улар кимга вовуллагин дейишса, шунга қараб вовуллайман” деганди эзилиб. Тан олиш керак, унга ҳам осон бўлмаган. Қолаверса, у жуда билимли одам эди. Баъзи ўринларда мени ҳимоя қилган пайтлари ҳам бўлган. Бадиий кенгаш фильмларимнинг айрим эпизодларини танқид қилиб, кесиш-қисқартиришни талаб қилганда, Сигедин режиссёрлик қарашларимни инобатга олиб, ўша эпизодларни қолдиришга ҳаққим борлигини айтганди. Лекин оммавий тарзда нусха кўчириб бўлмаслигини таъкидлаб, фильмни еттитадан ортиқ нусхада кўпайтиришга рухсат бермаган. Эсимда, ўшанда Тарковский “Али, сенга ҳавас қиламан. Негаки, менинг “Зеркало”мни бешта, сенинг “Триптих”ингни эса еттита нусхада кўчиришга рухсат беришди”, деган эди. Ўша пайтлари ҳар қандай фильмни ўртача бир ярим минг нусхагача кўпайтиришга рухсат бериларди. Демоқчи бўлганим, танқид қилувчилар ҳам ўзларининг сиёсий, мафкуравий вазифаларидан келиб чиқиб танқид қилишган. Агар шундай қилишмаса, уларга ҳам жазо муқаррар бўлган. Биз эса ўз санъатимизни ҳимоя қилганмиз. Шу нуқтаи назардан қараганда, танқидни ўз-ўзини ҳимоя қилиш ҳиссиёти келтириб чиқарган.
“Триптих” фильмим ҳам юзага чиққунча турли синовлардан ўтган. Унинг ҳам тақдири ўзгача. Тайёр картина уч йил қабул қилинмай ётди. Мен кўп курашиб, асабларим зўриққанидан ўз жонимга қасд қилиш хаёли ҳам келиб қолган. Томиримни кесай десам, жуда хунук иш. Саккизинчи қаватдан ўзимни ташласаммикан дейману, қўшниларим бечора режиссёр шу аҳволга тушиб қолибди, деб ўйламайдими, деб иккиланаман. Шундай ғалати кайфиятда қанча вақт яшадим, билмайман. Уйимга Микеланжело Антониони меҳмон бўлиб келганда унга дардимни ёриб, ишимдаги турғунлик ва суиқасд ҳақидаги ўйларимни тўкиб солдим. У мени бундай бетайин ишлардан тўхтатиб, шундай маслаҳат берди: “Сизларда, Тошкентда оқадиган сув борми? – деди у. Мен ҳа, бор, дедим. – Йил бўйи шу сувда чўмилгин-да, асабингни жойига келтир. Сен ўзингни шундай тутгинки, бардамлигингни кўриб, аксинча, улар ўзларини ўлдиришни хоҳлаб қолишсин”.
Ўша пайтлари тасвирчи Турди Нодиров пулсиз қолиб, рўзғор тебратишга қийналаётганини айтиб, яқинда ўтказиладиган кинофестиваль учун сценарий ёзиб, бир-икки сўм ишлаб олсак яхши бўларди, деб қолди. Фестиваль бошланганда Қаҳрамон Ҳасанов билан парда ортида очилиш маросимини суратга тушираётгандик. Меҳмонлар Раж Капур, Салимов, Комил Ёрматов ва Шароф Рашидов бошчилигидаги раҳбарларнинг келишини тасвирга олаётганимизда Рашидов бирдан ёнимга келиб тўхтади. У кишининг ортидан келаётганлар ҳам тўхтаб қолишди. Салом-аликдан сўнг Шароф Рашидов менга “Эшитишимча, аёлинг она бўлибди-а?” – деди. Мен “ҳа” деб тасдиқладим. У киши эса “Мана буни аёлингга бериб қўй”, – деб қўлидаги гулдастани менга берди ва ишларимни сўради-ю, жавобимни кутмай, меҳмонларни олдинга бошлади. У киши мендан энди узоқлашаётганида ортидан “Ишлар яхши эмас”, дедим. Шунда дарров ортга бурилиб, қўлимдан етаклаб пастки хонага олиб тушди. Хонага кирганимиздан сўнг эшикни ичкаридан қулфлади-да, “Қани, комиссар, гапир, нима гап?” – деди. (Рашидов “Фавқулодда комиссар” фильмимдан сўнг мени “комиссар” деб атарди.)
Бор гапни айтдим. “Фильмимни ҳали тугатилмасдан, дастлабки кўрикдан кейин тўхтатиб қўйишди”, – дедим. “Нега менга дарров қўнғироқ қилмадинг? Сенга қабулхонадаги Мария Спиридонованинг телефон рақамини адашмасам олти йил аввал бердирган эдим. Нимадир бўлса қўнғироқ қилгин, дегандим-ку!” – деди.
Камина у кишининг мендан бошқа мингта иши борлигини, безовта қилишга хижолат бўлганимни айтдим. Рашидов “Менга қара, комиссар, зиммамда нафақат пахта етказиб бериш, таълим, маданият, спорт, шу билан бирга кино ҳам бор. Мен Ҳамроевга ҳам жавобгарман. Сенинг фильмларинг яхши бўлган, бундан кейин ҳам яхши бўлади”, – деди.
Эрталаб киностудияга келсам, кираверишдаги тахтага “Қуйидаги фильмларнинг монтаж-тонировка жараёнлари қайта тиклансин” деган эълон осиғлиқ турибди. Фильмлар рўйхатида “Триптих” ҳам бор эди. Шундан кейин тезда вақт ва маблағ ажратишди. Ҳатто бадиий кенгашдан ҳадиксираб кесиб ташланган баъзи эпизодларни ҳам монтажда қайта ўрнига қўйдим. Эсимда, бадиий кенгашда фильмнинг давомини суратга олишда тасвирчи Юрий Клименко билан ишламоқчилигимни айтдим. Киностудия директори Абдулаҳад Абдуллаев аввалига Ю.Клименкога, умуман, ташқаридан бирор мутахассис таклиф қилинишига эътироз билдирди: “Мана, қара, йигирмата оператор бор, хоҳлаганинг билан ишла, хаммаси ажойиб”. Мен эса, жавобан: “Бу шундай фильмки, унга даҳо оператор керак. Картина яхши чиқиши учун менга Клименко керак”, – дедим. У киши рози бўлди. Иш эса жуда қизғин кечди.
Кинорассом Шавкат Абдусаломов Ю.Клименко ишига жуда ўринли баҳо берган: “Биз “Триптих” фильмини томоша қилганимизда бошимда чақмоқ чаққандай бўлди. Биринчи маротаба ҳаётда қандай кўрсам, худди шундай тасвир яратадиган операторлик ишига гувоҳ бўлдим. Бу ҳаётий кўринишнинг сунъий воситалар билан моҳирона яратилган синхронидир. Бунинг учун мен предметларни кадрга у хоҳлагандек жойлаштирар эдим. Кадрда чироқ қўйиш ҳам алоҳида санъат. Клименко: “Менга халақит берманглар. Мен чироқ қўйяпман”, – дерди ва бутун диққатини жамлаб, аллақандай руҳий ҳолатга кирар, шу ҳолатда туриб чироқ билан ишларди. У мендан: “Шавкат, сен Шишкин, Левитан, Клевер, голландлар ва Барбизонлар ўрмонини бир-биридан фарқлай оласанми?” – деб сўраб қолар, биз учун бир хил туюлган ўрмон аслида турлича бўлишини билар, ўз ёритиш услубида буни нақадар нозик ҳис этишини кўрсатиб берган эди…”
Ҳақиқатан ҳам Клименко ўз ишининг устаси эди. Фильмдаги раиснинг қаҳрамон (Дилором Қамбарова) олдига келиши эпизодида камеранинг тартибсиз ҳаракати аввалдан режалаштирилганмиди, деб мендан кўп сўрашади. Ҳа. Бу худди шундай ўйланган. Раис Дилянинг олдига бориши учун Клименко камерани елкасига қўйиб олган, мен уни опичлаб юрганман. Январь, февраль ойлари. Кадрда кўрсангиз, ҳаммаёқ лой. Иккимиз оёқларимизга резина этик кийиб олган эдик. Фақат актриса шамоллаб қолишидан хавфсирардик. Атрофга катта гулхан ёқиб, лойда ялангоёқ турган Дильянинг оёқларига иссиқ сув қуйдик. Шундай қилиб, бир неча бўлакларга бўлиниб, монтаж орқали боғланиши керак бўлган эпизодни битта кадрда, ички монтаж услубида, камерани тиркама оёқларсиз, қўлда ишлатиб тасвирга туширдик. Кейинчалик худди шу усулни Ларс фон Триер қўллай бошлади. Ваҳоланки, бундай тасвирга тушириш услубини анча илгари биз бошлаб берган эдик.
Фильмни бадиий кенгашга топширган кунимиз киностудия директори барча тасвирчилар томоша залига йиғилишларини буюрди. Эртаси куни барча операторлар келиб, фильмни томоша қилишди. Намойишдан сўнг директор зал чироқларини ёқиб, “Хўш, қандай?” деб сўради улардан. Операторлар фильмнинг қизиқлигини бир овоздан тасдиқлашди. Директор Клименконинг тасвир ҳақида кўпчиликни саволга тутди. Ҳамма эътироф этди. Шунда директор “Оператор ким?” деб савол ташлади. Ҳамма унинг номини айтди: “Клименко Юрий Викторович!”. Директор янада аниқлик талаб қилди: “Йўқ. Миллати ким, қаердан у?” – “Ҳа, албатта Украинадан. Украин”. Шунда Абдулаҳад Абдуллаев: “Йўқ, адашаяпсизлар. У ўзбек. Кўрдингизми, у бизнинг она юртимизни, одамларимизни қандай усталик билан тасвирга туширган. Сизлар ўзбекмисизлар ё рус, яҳудий, арманми?.. Боринглар, ишланглар”, – дея ҳаммаларини залдан чиқариб юборганди.
Фильмни тугатиб Москвага келдим. Кўрикдан сўнг фильмга узоқ қарсаклар чалинди ва “Фестивалбоп фильм бўлибди”, деб режага киритишди. Шундан сўнг студияда Шароф Рашидов Ҳамроевни ҳимоя қилади, деган гаплар кўпайди. Ваҳоланки, 1962 йили январь ойида Рашидов ҳузурида бўлганимни ҳеч ким билмасди. Мен ўшанда йигирма беш ёшда, эндигина ВГИКни битирган йигит эдим. Онамнинг дўсти Роман Тихомиров мени киночилар уйида кўриб қолиб, “Нима қилиб юрибсан?” – деб суриштириб қолди. Онам пул жўнатди, икки кундан сўнг Тошкентга қайтаман, дедим. У киши “Жуда яхши, эртага “Мосфильм”да, биринчи павильонда бўламан, кириб ўтгин, сизларнинг Рашидовларингизга бир нарса бериб юборишим керак”, деди. Эртаси куни борсам, қўлимга қоғозга ўралган бир нима тутқазди. Тошкентга келишим билан Шароф Рашидовнинг қабулига кириб, Роман Тихомиров бериб юборган нарсани топширдим. У киши қоғозни кўз олдимда очди. Қарасам, Францияда чоп этиладиган “Пари мач” журнали экан. Муқовасида Рашидовнинг чиройли кулиб турган фотосурати.
“Мен биздан Францияга борган делегациянинг раҳбари эдим”, – деди Рашидов ва журнални бир-икки варақлаб, мендан “Қалай?” – деб сўради. Камина жуда ажойиб, зўр, деб жавоб бердим. У киши: “Ўзим ҳақимда эмас, журналнинг қоғозини сўраяпман, қарагин, босмаси қандай сифатли! Бунақаси бизда қачон бўлади?” деди. Сўнг ўрнидан турди. Мен қабул вақти тугаганини сездим. Рашидов мени эшикка кузата туриб, “Ҳамроев, фамилиянгизнинг машҳур артистимиз Ҳамроевга (Раззоқ Ҳамроевга) алоқаси борми?” – деб сўраб қолди. Мен: “Йўқ, у киши Бухородан, менинг отам Фарғонадан. Отам ҳам санъаткор бўлган”, – дедим. Сўнг отамнинг уруш йиллари Вязда кичик лейтенант бўлгани ва оғир яраланиб оламдан ўтганини гапириб бердим. Орага бироз сукунат чўкди. Сўнг Рашидов қўлини елкамга қўйиб, кўзларимга тикилиб “сен”лашга ўтди. Бунгача у киши мени “сиз”лаётган эди. Чиқишимдан олдинги охирга гапи шу бўлди: “Мен ҳам урушда кичик лейтенант эдим, оғир яраланганман… Сенда ёрдамчимнинг телефон рақами борми? Эсда сақлагин, оғир кунда уялмай қўнғироқ қил”.
Шу-шу Шароф Рашидов мендан энг муҳим пайтларда оталарча кўмагини аямади…
Ҳар қандай картинада режиссёр ва оператор бир-бирини тушуниши, фикрларининг ҳамоҳанглиги уларнинг ва кино асарнинг ютуғи ҳисобланади. “Инсон қушлар ортидан боради” фильмимни суратга олишни ўзбекнинг атоқли тасвирчиси Ҳотам Файзиев билан бошладик. Лекин ишнинг ярмида Файзиев фильмни тарк этгач, картинани Юрий Клименко билан якунлаганман. Фильм турли босқичлардан ўтиб, тасвирга тушириш жараёнига етиб келди. Сценарийдаги ҳар бир эпизоднинг кўриниши, визуал ифодаси ҳақида келишиб олдик. Ҳотам Файзиев ВГИКда таълим олган даврларида операторлик касби назарий жиҳатдан пухта ўргатиларди. Лекин ўша пайтларда технологик жиҳатдан ғарб киносидан ҳали ортда эди. Шунинг учун бу фильмда ҳам Ҳотам Файзиев тасвирга олишда кўплаб ёриткичлардан фойдалана бошлади. Ваҳоланки, биз ишлатаётган замонга келиб, плёнкалар сифати яхшиланиб, ёруғлик кўп ҳам талаб этилмасди. Ҳар бир операторни у суратга олаётган фильмнинг экспозиционал зичлиги хавотирга солади. А.Головнья айтганидек, “Фильмнинг экспозицияси талаб даражада бўлмаса, бу режиссёрнинг мусибати, операторнинг таназзули бўлади”. Биз кино тасвирнинг барча сифат талабларига жавобгармиз. Хуллас, ишлаётганимизда фильм экспозициясида тиниқ тасвир бўлиши учун Ҳотам Файзиев ёритишнинг ўзи ўқиган даврдаги усулини қўллай бошлади. Дастлабки кўрикда актёрларга йўналтирилган чироқлардан ҳосил бўлган соялар ўзим ўйлаган ва экранда кўрмоқчи бўлган натижамга зид эди. Ҳ.Файзиев учун кадрдаги барча объектлар тўлиқ ёритилиши билан бирга барига талаб даражасида ишлов берилиши керак. Шу боис иккимизнинг ўртамизда келишмовчилик пайдо бўлди. “Мен ва сен қандай кўрсак, томошабинга ҳам шундай кўриниши керак бўлган тасвирни яратиб бер, сенинг қўйган чироқларингдан ҳосил бўлаётган соялар менга халақит беряпти. Ҳаётда бунақа соялар бўлмайди-ку”, – дедим. Файзиевнинг фикри бошқа жойдан чиқди: “Лекин кўзга кўрингани билан плёнканинг фарқи бор”. Мен бундай тасвирни қабул қилолмаслигимни айтдим. Ўзаро кескин баҳслардан сўнг Файзиев картинани тарк этди ва ишни Юрий Клименко билан давом эттиришга қарар қилдим. Клименкода ҳужжатлилик малакаси кўпроқ эди.
“Инсон қушлар ортидан боради” фильми 1970 йиллар тарқала бошлаган, лекин кўпчилик уддалай олмаган поэтик кино қаторига киритилди. Фильм ўша даврда урф бўлган аномарфот линзали камерада тасвирга туширилган. Операторнинг нафис визуал ишлаш услуби, топилмалари Сергей Паражановнинг “Унутилган аждодлар руҳи” фильмининг тасвирий кўринишига қиёсланди. Албатта, картинанинг дунёга келишида ижодий гуруҳдаги ҳар бир ижодкорнинг ўз улиши бор.
Кино санъатининг устунлиги шундаки, турли давр ва маконда томошабинни чегараланган вақт бирлигида сайр қилдириш имкониятига эга. Ҳозир ҳам ўша фильмни кўрган киши хаёлан биз тасвирга олган макон ва замонга тушиб қолса, ажабмас. Биз Клименко билан мақсадимизни амалга оширишга эришдик. Ҳозир ҳам ҳар бир фильм устидаги чеккан машаққатимиз, бўлиб ўтган ҳар бир воқеа ва қилган меҳнатимизни ёдга олганимда, худди ўша жараённи қайтадан яшаётгандек ҳис этаман ўзимни. Бунақа заҳматли ишлар кўп. Эслайверсам, бугуним билан таққосласам, кўксимда оғриқ уйғотадиган ўйларим ҳам бисёр.
Бугун мендан “Нима учун ҳозир ўша даврдаги санъат асарлари каби кинофильмлар учрамайди?” – дея кўп сўрашади. Чунки ўша даврда ҳар бир ижодкор ўз ишининг жавобгарлиги борлигини теран ҳис этиб, қаршиликларни матонат билан енгиб ўтишга жидду жаҳд қилган. Мана шу тўсиқлар бўлмаганида эҳтимол, биз ундан-да яхшироқ фильмлар яратардик. Ижодимга назар солсам, йигирматагина бадиий фильм яратибман. Балки элликта фильм олган бўлармидим. Қимматли вақтимнинг кўпини нималарга сарф этганимни биласизми? Ҳаётимнинг тенг ярми киностудия директорлари қабулхоналари, кино корчалонлари, марказий қўмита котиблари, маданият ишлари бўйича директор ўринбосарлари эшигида уларни ўз ғояларимга ишонтиришга уриниб, ёлвориш билан ўтиб кетди. Москва – Тошкент орасида сценарийларни тасдиқлатиш учун поезд ёки учоқларда қатнаб умрим ўтди. Тарковскийдек режиссёр ҳузуримда “Сталкер”, “Рублёв”, “Кўзгу” фильмларидаги энг ҳаяжонли кадрларни кесиб ташлашга мажбур бўлиб кўзёш тўкиб ўтирарди. Мен ҳам “Лайлак келди, ёз бўлди”дан қанча-қанча ажойиб кадрларни олиб ташлашга мажбур бўлдим, йўқса фильмимни юзага чиқаришмасди. Имконимиз қадар курашдик, ижод қилдик, яшадик. Неча замонлар алмашди. Мен бугун ижодда уддалай олган ишларим ва кинога бахш этган умримдан фахр ҳиссини туяман.
Беҳзод ҚОДИРОВ
оққа кўчирди
