(Замонавий афсона)
Мени ушбу асарни ёзишга илҳомлантирган
Эркин АЪЗАМГА бағишлайман
Муаллиф эслатмаси
Фэнтези – ҳали бизнинг адабиётимизга келиб қўнмаган жанр. Аммо тараққий этган халқлар адабиётида бу жанр, худди эссе жанрига ўхшаб, аллақачонлардан бери бор. Фэнтезида тарих ва унда ўрин тутган одамларнинг ўй-хаёллари ва иш-ҳаракатлари тарихий аниқ ҳодисаларга ёндаштирилиб, хаёлий воқеалар билан қориштириб ёритилади. Бу жанрдан аниқ тарихий ҳақиқатларни излаш ўринсиз. Сабаби, фэнтези жанри тарихни тарихчилар улушига қолдириб, диққатни маълум бир масалага ёки муаммонинг йўналишига қаратади. Шунингдек, бу жанрдан мумтоз адабиётлардагидай тимсол (образ) излаш бефойда, зеро, у кўпинча яккахаёл маҳсули сифатида аҳамиятли масала ёки муаммонинг образинигина яратиши мумкин. Шунинг учун ҳам, дуч келган адабий асардан фақат турмушда бўлиб ўтадиган воқеаларни қидирадиган руҳда тарбияланган социалистик реализм мухлисларига бу асарни ўқимаслигини маслаҳат берган бўлар эдим. Негаки, ўқувчининг тафаккур дунёси кенг ёки торлигига ёзувчи жавоб беролмайди. Ўқувчи эса хоҳласа ўқийди, хоҳламаса… ўзи билади.
* * *
Денгизга ёққан ёғин саховат эмас…
Алишер Навоий. “Ҳайрат-ул аброр”
Истиқлол замонида яшаётган Тилаганнинг вояга етган уч ўғли бор эди. Қария ўғилларини чақириб: “Болаларим, ҳали болдирим қақшаб, белимдан қувват кетганича йўқ. Энди, мана, имкон бор пайтда сизлар дунё кезиб, юрт кўриб, қаерда ким бахтли яшаётган бўлса, ўшаларнинг бахтидан овулга хамиртуруш олиб қайтсангизлар..”. деб, фарзандларини сафарга отлантирди.
Отанинг бу тилак-истакли синовлари худди эртакдагидай эди… яъни, “Тўғри юрасан – ўнгга буриласан, яна тўғри юрасан – чапга буриласан”, деганга ўхшаш.
Шундай қилиб, катта ўғил ғарбга, ўртанчаси жанубга кетиб, эринчоқроқ кенжатойи сафар хуш ёқмай овулда қолди. Уч йўл, уч тақдир, уч оқибат… Буларнинг қайси бири бахт томон элтади, буни ҳали ҳеч ким билмайди. Одатда, одам боласи ўзга юртдагилар яхши яшайди, деб ўйлаб, бахтни ғойибдан излайди. Лекин гоҳида ғофил банда бахт деган лаззатни тотиб ўтириб, бундан ҳам таъмлироғин тотгиси келиб, бундан ҳам яхшироғин излашга тушади…
* * *
“Бакра балиқнинг боши тошга тегмагунча қайтмайди”, деган ота-бобо. Орол денгизидан ўрлаб, Амударёга чиққан бакра балиқ анови Помир тоғларининг тошига тумшуғи урилгандан сўнг увилдириқ сочиб юборади… Шундан миллион-миллионлаб увулдириқлар оқим сув билан оқиб, Оролга қайтиб келгунича, увилдириқ – чавоққа, чавоқ – бакрага айланади. Бу қоидани тушунмаган одамлар бўлса, бакрани увулдириқ сочиб улгурмасдан бурун қорнини ёриб, увилдириғин олиб қолиш пайида.
Тилаган эшкакка ғайбарли Ажиниёзни ўтқазиб, ўзи кенг ойдинга кўз тикиб бораётир. У бугун қайси ойдинда қандай балиқ бўлишини биладигандай, нақд ичидан сезадигандай ўтирар, бироқ, “Тахминим тўғри чиқмай қолса, етти юрт олдида уялиб қоламан-ов”, деган каби эшкакда ўтирган ўғлига йўл кўрсатиб турмади. Йўл кўрсатган билан манов чексиз денгизда йўл топиш осон дейсизми, қайиқнинг юрган изи дақиқа ўтган сари ўчаверади. Денгизнинг низоми шундай.
Фақатгина манови лойқа сув билан кўк сувнинг аралашолмай бораётган оқим чизиғи ўттиз чақиримча ўтгач, лойқа сув аста-секин ёқага ёнбағирлаб, охири йўқ бўлади. Денгиз осмоннинг ойнаси янглиғ, олағат булутли кўк-кўкмак рангга киради. Ана, анов ов ери ўша томондаги уч-тўрт чақирим нарида. У азонги чойи қўнмагани учунмас, ўрганган одати бўйича сувқовоқни икки бўлиб ясалган чўлмаги билан қайиқ остида йиғилиб қолган сувни сиртга сепди-да, қайиқнинг ўнг томонидаги лойқа сувдан олиб, ташнаси қонгунича симирди…
– Ҳай, ҳай, ҳай!
У роҳатланганини овоз чиқариб билдириб, Урга устига дўниб турган Устюрт томонга – денгизнинг узундан-узун қирғоғига қаради…
Тик қирғоқда ёғин-ёмғир ва денгиз шамолларидан сийқаланган қўлда чизилгандай нақшлари бор тошдевор савлат тўкиб турибди. Девор билан денгиз оралиғидаги соҳил кўринишлари гоҳ кенгайиб, гоҳ торайиб, бора-бора учи-қири йўқ манзарага айланади. Ол, қирғоқдаги узун-чувай манзаралар гоҳ айрилиб, гоҳ қўшилиб бораётган кўчаларни ёқалаган пастак оппоқ уйларнинг деворлари қадимги қамишни суваб ишланган чўпкори уйлар эканлигига одам ишонгиси келавермайди. Чотмаларнинг ичи-сирти сарғиш елим-лой билан сувалган, оҳакланган, энди қирғоқ денгиздан қалқиб чиқиб тургандай кўринади. Урганинг қоқ ўртасидаги ёқада тик жарликдан осмонга дуккайиб чиқиб турган баланд иморатнинг тирноғи денгизга тармашиб кетган… Унинг икки қапталида узунасига чўзилган кўчада ғоз-қатора уйлар жойлашган…
Оқтумшуқ тикжарлигига суяб солинган офисга соҳил томондан кириб, йилдирим (жадал) лифт билан еттинчи қаватга кўтарилсангиз, қиблада Устюрт текислигининг чексизлиги, орқа (шимол) томонда, пастда Орол денгизининг довулли, булут-ёмғирли ойдинлари кафтдагидек тўлқинланиб туради. Ол, ўн еттинчи қаватни тўлиқ эгаллаган “Ғаройиб Орол МЧЖ” компаниясининг маҳкамасидаги раҳбарнинг кабинетидан денгиз билан Устюртнинг узундан-узун чегараси уфққача тақалиб бориб, нарёғи кўринмай кетади.
…Ийсо кенг хонада наридан-бери бошини қашиб юриб, охири тўрдаги оппоқ диванда ястаниб ётган Мусанинг олдига келиб сўз бошлади:
– Халқаро аукционнинг ўтказилишигаям бир ой қолди… Устюртнинг учдан бири бизга тегишли, энди денгизниям қўлга ололсак, ошиғимиз олчи бўларди. Руслар билан араблар ўйиндан чиқиб кетгани билан, энди бу басаки савдога карис, японлар билан хитойликларнинг аралашгани чатоқ бўлди-да…
– Атрофини сув ўраб-босиб ётган японларга қуриб-йўқолиб бораётган кирттай денгизнинг нима кераги бор экан?
– Уларга денгиз эмас, Оролнинг қумлари керак, шекилли…
– Манов чанг-тўзондан қутула олмай турганда… қумларни нима қиларкан деяпман-да. Қумларнинг остида, нима, Худойнинг марги ҳам йўқ-ку…
– Оролбўйида туғилиб ўсган шоир Тиловберган оға Борсакелмасда имом Маҳдининг хазинаси яширинган, деган гапни эшитган экан қариялардан…
– Ким билади энди… Қумдан ҳам бир нарсалар ишлаб чиқарса керак-да улар. Нима қилганда ҳам ишнинг кўзини биладиган халқ экан. Яна, японларнинг уч ҳисса оз харажат сарфлаб, беш ҳисса кўп сифатли маҳсулот ишлаб чиқаришини айт…
– Яхши, “Кўп гап – эшакка юк” деганлар, денгизни сотиб олиб, нима қилишимиз борасидаги бизнес-режангни яна кўрайлик-чи! Бундан бу ёғига барибир Оролда балиқ урчимаса…
– Оролга келтириб ташланган тузга чидамли камбала балиғининг сўнггиси ўлиб қолганига ҳам ўн йилча бўлди. Мен фақат манов туз, қундуз, олтин, нефть, газ билангина шуғулланиб юрганим йўқ. Анталия, Шарм-аш Шайх, Испания, Таиланд, Канар, Қибриз оролларидаги курортларда дам олганимда денгиз сувига чўмилиб маза қилган эдим. Айниқса, Исроилдаги Ўлик денгизда чўмилишнинг шифо эканини текшириб кўрганман. Кўпгина олим-шифокорлар билан маслаҳат қилдим. Ҳисоблаб қарасам, Орол атрофларида, соҳилда халқаро санаторийлар қуриб, экосаёҳат, сув ва ов саёҳатларини уюштирадиган бўлсак, анови нефть-газга қарагандаям кўпроқ фойда топарканмиз…
– Буни бошқалар билмайдими?
– Билади! Мендан ҳам яхши билишади. Шунинг учун ҳам Орол талаш бўлиб турибди-да.
– Одамларнинг келиб-кетиши ҳам осон эмас-ку?..
– Анови Оқтумшуққа йигирма чақиримдаги бурунги ҳарбий аэродромни халқаро аэропортга айлантириш қийин эмас…
– Шунда мен нима қилишим керак?
– Сен ҳокимсан-ку, ҳоким сифатида анови Тилаган тирсиқни кўндиришинг керак.
– Вой-бўй… Ялиниб-ёлвориб маймунга қўшиқ айттириш мумкиндир, бироқ Тилаганни раъйидан қайтариш… қайдам… У тобутда бораётиб ҳам “йўқ” деб бошини чайқаб кетса керак.
– Анов ҳажга бориб келган ургалик Ўтаган ҳожи-муллани ўртага солиб кўрсак, қалай бўлар экан?
– Ким билади…
– У тўрт марта ҳажга бориб келди, бир сафар тувалоқ овлайдиган шайхларни ҳам эргаштириб келган эди овулга…
– Ҳовва, ҳовва, анови Оқшалоқнинг нарёғида шайхлар билан от миниб, бургут учириб, тувалоқ қувиб юрибди, деб эшитган эдим. Лекин, лекин, лекин… Ўтаганни деб, Тилаган тирсиқ айтганидан қайтармикан? Э, мулланинг бир ўғли отасининг айтганини қилмай, Тилаганга шогирд тушгани ҳам қулоғимга чалинган эди-я…
– Унда… Аралскдаги қудасини ишга солсак-чи?
– Қайдам, унинг ўзини Тилагандан баттар тирсиқ дейишади-ку…
– Ҳов, тавба, тавба, нима бунча ҳадиксирайсан? “Мўйноққундуз”, “Қўнғироттуз”, “Устюртнефть” “Сургилгаз”, “Қизилқумолтин”, “Қоратеран”, “Сариқамишбалиқ”, “Оролқумтўзон” каби корхона-ю компаниялар қўлингда туриб, қаёқдаги тешик кемадан бошқа давлати йўқ Тилаганнинг нимасидан қўрқасан?!
– Қўрқишга қўрқмайману, лекин унинг ортида Оролни ёқалаб яшаётган одамлар турибди-да!
– Одамлар билан, халқ билан нима ишинг бор? Халқ, одамлар ўзини ўзи ўйласин, шунгаям бош қотириб…
Муса бошини қашиди.
– Мен ҳам ахир шу халқнинг бир боласиман, қолаверса, шу халқнинг сайлаб қўйган одамиман…
– Сени халқ сайлаган эмас, биз… Сенга овоз бераман деганларнинг уйига қоплаб ун тарқатган – мана, мен. Мен ҳам шу халқнинг бириман. “Аллоҳ ёлғиз, мен ёлғиз” деган гап бор “Алпомиш”да. Сен ҳам ёлғизсан… Бошингга иш тушганда халқинг сенга ғамхўрлик қилолмайди. Эрназар олакўзнинг елкасидан отган ҳам халқ эди-ку. Ҳатто қўйнингдаги хотининг ҳам давлатинг қайтган пайтда бевафолик қилиши ҳеч гапмас. Ишонган одамларинг “Юз грамм пишган гўшт, юз грамм хом гўшт, юз грамм арақ, яна нима керак сенга, қорақалпоқ!” деб, отар тонгга, ботар кунга тост айтиб юрибди-ку! Сени бизлар қўлламаганда борар жойинг белгили эди…
Муса ўйланди, ўзини ўйлади. Кўз олдида тубсиз тунгғийиқ эласлади…
Ийсо ўрнидан туриб дурбин билан деразадан чор-атрофни кузатди. Қараса, пастдаги соҳилни ёқалаган дарёнинг лойқа суви билан денгизнинг кўм-кўк сувига аралаша олмаган, туппа-тузук чизилган чизиқдай кўринаётган из бўйлаб бир қайиқ сузиб боряпти…
Тилаган қайиқда кунда кўзига кўринадиган манзаралардан хушкайф бўлиб бораётиб, соҳилнинг худди мана шу жойида кампирини қизлик чоғида олиб қочганини эслади ва эшкакчи унинг хаёлларини ўқиб тургандай сергак тортди.
– Ҳой бола, чарчаган бўлсанг, эшкакни қўйиб, моторни ёқсанг-чи!
– Чарчаганим йўқ, ажаға, қайтанга, эрталабки нонушта учун яхши бўлади-ку…
Ажиниёз мустақилликдан кейин талай мамлакатларни кўриб, ўқиб қайтгани билан, манов ота-бобонинг эшкагини соғинавериб, лицейда ўқиётган информатика дарсларидан ҳам воз кечиб, Тилаганга балиқчиликни ўргатишни сўраган, мана энди чарчоқ нималигини билмасдан шу касбга қизиқиб юрибди. Чарчаганини ҳам сездиргиси келмайди. Бироқ Тилагандай денгиз қашқиридан бирор нарсани яшириб кўр, қани…
Ол, Тилаган ўғлининг аҳволини ҳис қилди-да, қайиқ қуйруғидаги моторни ишга солди. Шу заҳоти қайиқнинг ўмгани кўтарилиб, олға қараб учди. Ажиниёз эшкакларни қайиқ ичига – эрнакка жойлаштириб қўйиб, йўл олган томонларга бурилиб ўтирди. Қайиқ потланиб, ойдинни тилиб-тилиб учмоқда… Тилаганга бу соҳил манзаралари, бу сувлар доимо ўтмишни эслатади…
– Бай-бай, қизмисан қиз эди-да ўзиям, мактабнинг манглайолди қизи эди…
Бу гал Тилаганнинг хаёли аллақачонлардир бўлиб ўтган кимё дарсига оғди.
(Давомини 2022 йилнинг 3-сонида ўқийсиз)
