Tilshunos olimlar tirik inson hayoti uchun suv va havo qanchalik zarur bo‘lsa, so‘z ham shunday maqomga egaligini ta’kidlashadi. So‘z tirik jon yanglig‘ ilohiy ne’mat, unga yolg‘on, makr, soxtalik aralashsa, ta’sir kuchini yo‘qotadi.
Ravon va jozibali nutq odamzotning hech narsaga qiyoslab bo‘lmaydigan ma’naviy boyligi. O‘z ona tilida, shu bilan birga boshqa tillarda ham fikrini tiniq ifoda etishga qodir kishilar fazilat bobida komillikka yaqin turadilar. Ulug‘ ajdodlarimiz bir emas, bir necha tillarni egallab, shu tillarda ham barakali ijod qilishgan.
Odobli til, yoqimli talaffuz, vazmin mulohaza, aql-zakovat bilan ish tutish, suhbatdoshlarni e’tibor bilan tinglash madaniyatli insonlarga xos fazilatdir. Inson bu yorug‘ olamda umrguzaronlik qilar ekan, hayoti davomida kutilmagan holatlarga, tasodifiy tangliklarga duch kelishi, muammolar girdobiga tushishi mumkin. Bunday paytda til najotkor kuchga aylanadi, hissiyotga berilib, g‘azab otiga mingan kishi esa bir og‘iz noo‘rin so‘zi bilan vaziyatni battar murakkablashtiradi.
“O‘ynab so‘zlasang ham o‘ylab so‘zla”, degan naql bor. O‘ylamay aytilgan birgina so‘z, behayo bir ibora oilani barbod qilishi, ota-bola, aka-uka, opa-singil, qarindosh-urug‘ni bir-biriga teskari qilishi mumkin. Bunga misollar ko‘p. Millat sha’niga botadigan, g‘ururiga tegadigan asossiz ayblov yoki tahqir bois xalqlar, mamlakatlar o‘rtasiga rahna solingani, jangu jadallarga sababchi bo‘lgani ham sir emas.
Hayotda goho bir-birini mutlaqo tanimagan, o‘zaro muloqotda bo‘lmagan ikki kishi go‘zal bir lutf, samimiy tabassum, shirin muomala bois qadrdon bo‘lib ketishadi. So‘zning qudrati, tilning jozibasi bois shunday bo‘ladi. Xalq ertaklarida tasvirlangan ochko‘z devlarning “Assalomu alaykum, devbuva” qabilidagi yoqimli lutf, yaxshi muomala bois yomon niyatidan qaytishi (“Saloming bo‘lmaganida, ikki yamlab bir yutardim” deyishi) ham so‘zning qudratini ko‘rsatadi. Sotsiolog olimlar milliy-ma’naviy ildizlar zaiflashgan, ma’naviy qadriyatlarga rioya qilish sustlashgan, ona tilining qo‘llanilishi kamaygan hududlarda jinoiy xatti-harakatlar ko‘proq sodir bo‘ladi, degan xulosaga kelishgan.
So‘zlash odobi oiladan, maktabdan, mahalladan boshlanadi. Inson nechog‘lik uzoq umr ko‘rmasin, bu odobga o‘rganishning adog‘iga yetib bo‘lmaydi. Kichiklik chog‘idan to‘g‘ri talaffuzga, so‘z va iboralarni, ismlar, joylar, turfa xil nomlarni to‘g‘ri ifoda qilishga o‘rgatilgan, kitob bilan do‘st tutingan, xalq ertaklarini ko‘p va xo‘b o‘qigan, sarguzasht dostonlarni miriqib tinglagan bolalarning nutqi boshqa tengdoshlariga nisbatan mukammal, ayni chog‘da shirali bo‘ladi. Bu farqni nainki nutqda, bolaning shakllanayotgan xarakterida, tengdoshlari bilan muomalasida, atrofida kechayotgan voqea-hodisalarga munosabatida va, hatto, orzu-xayollarida ham ko‘rish mumkin. Ishonchim komilki, yoshligida ko‘p ertak tinglagan, kattalar ovoz chiqarib kitob o‘qiganida, diqqat bilan eshitgan bolalar voyaga yetgach, faqat o‘zlarining emas, boshqalarning ham fikrini e’tiborga oladigan bo‘ladi.
Bolalar tarbiyasi bilan shug‘ullanuvchi murabbiylarning kuzatuvicha, bola nutqi va yozuvining qanday bo‘lishi ko‘p jihatdan oila a’zolariga, xususan, ota-onaga, bog‘cha va maktab muallimlariga bog‘liq. Bolalarni erkalab, ismlarini qisqartirib, buzib aytish esa juda keng tarqalgan, bola voyaga yetganida ham aytilaveradigan qusur hisoblanadi.
Yana bir holat − biz ko‘pincha farzandlarimiz ancha ulg‘ayib, yaxshi-yomon, rost-yolg‘onning farqiga borib qolishganini sezmay qolamiz yoki sezsak-da, bunga e’tibor bermaymiz. Bola bo‘lgandan keyin kattalarning oldida jim turishi, nima deyilsa, xo‘p deyishi, betgachoparlik qilmasligi lozim deymiz. Ulug‘ ajdodlarimiz ham “Aqlli, fahm-farosatli kishilar, ayniqsa, yoshlar bilimdonliklarini huda-behudaga pesh qilmaydilar, boshqalarni ko‘proq eshitadilar, birov bir nimani so‘ramaguncha odob bilan sukut saqlaydilar”, deb ta’lim berishgan. “Sukut goho kalomdan ulug‘” degan hikmat ham bor. Bir qarashda, bu nasihatlar sharqona odobga juda mos, e’tiroz bildirish qiyin. Ammo hamma narsada bo‘lganidek, sukutda ham me’yor bo‘lishi zarur. Ortiqchasi ortiqcha. Chunonchi, bolaga ham gapirish, suhbatga qo‘shilish, fikrini bildirish imkonini berish kerak.
Bola noto‘g‘ri tarbiya ta’sirida og‘zini ochmay, faqat boshqalarni tinglab, kim nima desa xo‘p deyishdan boshqaga o‘tmay ulg‘aysa, keyinchalik hayotda o‘zini shaxs sifatida namoyon etolmaydi, fikrini aniq ifodalashga qiynaladi, bu ham mayli − befarq va labbaychi bo‘lib qoladi. Bolani fikrlashga, mustaqil mulohaza yuritishga o‘rgatish uni diqqat bilan tinglashdan, gap-so‘zlariga, xatti-harakatlariga e’tibor berishdan, yengil munozaralarga qo‘shishdan boshlanadi. Shunday qilinsa, farzand bunday munosabatni mukofotday qabul qiladi, kattalar ta’biri bilan aytganda, ko‘nglida o‘ziga nisbatan dastlabki ishonch kurtaklari paydo bo‘ladi. Har bir rag‘bat, har bir e’tibor bu ishonchni mustahkamlaydi. Aksincha, bolani bo‘lar-bo‘lmasga jerkiyverish, “gapga aralashma”, “og‘zingni yum”, “nari tur”, “qachon odam bo‘lasan o‘zi”, “he falonchi”, deya tengdoshlari oldida izza qilish murg‘ak qalbini jarohatlaydi.
Nutq o‘z-o‘zidan ravon, ohangdor bo‘lib qolmaydi. Cholg‘uchi biror kuyni o‘rganmoqchi bo‘lsa, uni yuz bor, ming bor ijro qilibgina muddaosiga erishadi. Musavvir bir asar yaratguncha qancha zahmat chekadi. Hech kim birdaniga Suqrot yoki Abdulla Qahhor darajasiga ko‘tarilmaydi. Nutq mahoratini egallash uchun yillar davomida tinimsiz mashq qilish kerak. Qadimgi yunon notig‘i Demosfen o‘zining past, hazin ovozini yaxshilashga jazm qilib, yerto‘laga tushar ekan-da, shiftga o‘tkir tig‘li xanjarni osib qo‘yib (boshini dimog‘dorona baland ko‘tarmaslik uchun) uzluksiz mashq qilar ekan. O‘zimizning karnaychilar mashq qilsalar, bu asbobning hali qiyomiga yetmagan beo‘xshov ovozi mahallani bezovta qilmasin, deya karnayning og‘zini ko‘rpa ostiga olib puflashadi. Bu usul notiqlikka to‘g‘ri kelmaydi.
Nutq mahorati to‘g‘risida bunday mulohaza yuritayotganimizning boisi bor, albatta. Bugun hayotimizni teleko‘rsatuvlar, radio eshittirishlar, turli yig‘inlar, mashvaratlar, bahs-munozaralarsiz tasavvur qilish qiyin. Har kuni turfa darajadagi notiqlarning suhbatlarini tinglashga to‘g‘ri keladi. Taassufki, ularning hammasida ham nutq mahorati, talaffuz qoidalariga to‘la rioya qilinmaydi. Ona tilimizga xos bo‘lgan nozik, betakror iboralar, xalq donishmandligi ifodasi bo‘lmish maqol va matallar, ta’sirchan tashbehlar o‘rinsiz yoki mutlaqo xato ishlatilganida asabingiz buziladi.
Devorlari nam tortib, nuray boshlagan uyni, poydevori mustahkam bo‘lsa, tuzatish mumkin. Ammo buzilgan, qorishiq bir ahvolga kelgan tilni o‘nglashning iloji yo‘q. Abu Nasr Forobiyning fikricha, yuksak axloqli kishining nutqi “ravon, talaffuzi sodda va tushunarli bo‘lishi, aytmoqchi bo‘lgan fikrini tushunish boshqalar uchun qiyin bo‘lmasligi kerak.
Xon Feruz maqom kuylarini buzib ijro etgan mashshoqlarni jazolagan. Pyotr I zamonida nutqi noraso kishilarga o‘qituvchilik qilishga ruxsat berilmagan. Chunki o‘qituvchi nutqidagi nuqson u tarbiyalayotgan bolalarga ham o‘tadi. Demak, nutqimizdagi norasoliklar ertaga farzandlarimizga ko‘chishini bilib turib, bu muammoga befarq bo‘lsak, o‘nglab bo‘lmas xatoga yo‘l qo‘ygan bo‘lamiz.
Ulug‘ ustozlar “Tilingizga ehtiyot bo‘ling, til sabab inson boshiga ko‘p kulfatlar kelishi mumkin. Kishi dilini og‘ritadigan, ko‘nglini sovutadigan, sha’nini oyoq osti qiladigan so‘zlarni aytishdan tiyilinglar. Chunki tildan yetgan ozor nayza ozoridan yomon”, deb uqdirishadi. Abu Homid G‘azzoliyning “Til ofatlari” kitobida shunday jumla bor: “Insonga eng itoatsiz a’zo – til. Chunki bu suyaksiz a’zoning osongina harakatga kelishi va hech bir mashaqqatsiz yugurikligi kutilmagan oqibatlarga sabab bo‘ladi”.
“Qobusnoma”ning yettinchi bobida o‘qiymiz: “Ey farzand, toki qila olsang (ya’ni qo‘lingdan kelsa), so‘z eshitmakdin qochmag‘ilkim, kishi so‘z eshitmak bila suxango‘ylik hosil qilur… Yolg‘on va behuda so‘z aytmak devonalikning bir qismidur. Har kishiga so‘z aytar bo‘lsang, qarag‘il, u sening so‘zingga xaridormu yoki xaridor emasmu? Agarda uni so‘zingga xaridor topsang, unga so‘zingni sotg‘il. Yo‘q ersa, ul so‘zni qo‘yib, shundoq so‘z degilkim, unga xush kelsin va sening so‘zingga xaridor bo‘lsin”.
Kaykovus odamlarni to‘rt toifaga bo‘ladi: “Biri ulkim, bilur va bilg‘onin ham bilur. Ul olimdur, unga tobe bo‘lmoq kerakdur. Biri uldurkim, bilmas va bilmag‘onin bilur, ul qobildur, unga o‘rgatmak kerak. Biri uldurkim, bilur va bilg‘onin bilmas, ul uyqudadur, uni bedor qilmoq kerakdur. Biri uldurkim, bilmas va bilmag‘onin ham bilmas, u johildur, undan qochmoq kerakdur”.
Yusuf Xos Hojib deydiki, “Til va aql bilimning tarjimonidir. Bilki, kishini nuroniy qiluvchi vosita uning ochiq va mazmundor tilidir… Til kishini izzatli qiladi, kishi tili bilan baxtli bo‘ladi. Til arslondir, qara, u seni eshikda poylab yotibdi. Ey mag‘rur uy xo‘jasi, hushyor bo‘lki, agar tilingga ortiqcha erkinlik bersang, o‘ylamasdan so‘zlasang, u bir kunmas, bir kun boshingni yeydi…”
“Tilni faqat til nuqtai nazaridan emas, tarix, milliy qadriyatlar, urf-odatlar, ulug‘ ajdodlarimizning merosidan bahramandlik nuqtai nazaridan turib ham asrashimiz zarur, – deb yozadi O‘zbekiston xalq yozuvchisi Pirimqul Qodirov “Til va el” asarida. – Fransuz olimi M.Bellin 1861-yilda yozgan kitobida ulug‘ mutafakkir Alisher Navoiyning ona tiliga e’tiborini shunday baholagan ekan: “Alisher Navoiy o‘z milliy tilining afzaliyatlarini inkor etib bo‘lmaydigan dalillar bilan isbot etganligi – o‘z xalqi orasida vatanparvarlikni boshlab berganidan dalolatdir”. XVI asrda Dyu Belle degan shoir boshchiligida bir guruh olim va yozuvchilar “Fransuz tilini himoya qilish va ulug‘lash” nomli manifest qabul qilib, unda “Ona tilini himoya qilish – Vatanni himoya qilish bilan barobardir”, degan fikrni jamoatchilik hukmiga havola etishgan.
Hassos shoira Tursunoy Sodiqovaning har so‘zidan olov, ohangidan muhabbat chaqnardi. Ijodiy uchrashuvlarda so‘zning o‘zini ham so‘zlatib, bulbulday sayratardi. Notiqlik mahorati, ishontirish san’ati, ta’sir etish, rom qilish salohiyati baland edi. Ovozida boshqa notiqlarda kam uchraydigan noyob sehr bor edi. Shoira, o‘zi yozganiday, “So‘z izlash, so‘z o‘ylash, so‘zga rang-tus berish, uni chiroyli ijroda taqdim etishga urinish, ko‘zlarni, quloqlarni o‘ziga maftun qilish uchun turli auditoriyalar, davralarda jon teriga tushib jang qilar, bahslashar, “so‘zda o‘lib, so‘zda tirilar edi”. Opani tinglaganlar u bilan yana bir bor, yana ko‘p bor muloqotda bo‘lish, so‘z chashmasidan qonib-qonib ichishni, so‘z olamiga sayohat qilishni niyat qilardilar. Shu haqda bir nima yozishni o‘ylab yurardim. Afsus, yoza olmadim. Ulgurmadim. Ba’zi iqroru izhorlar qog‘ozga emas, xotira varaqlariga yoziladi, deganlari rost shekilli, deyman endi xijolat tortib.
Shoira o‘ziga yarashiqli, bo‘y-bastiga, hayo latofatiga mos turmush tarzini tanlab, “anjancha” yashab o‘tdi, so‘z qurolini zanglatmadi, beadoq savollarga javob qaytarishdan, umidsizlik jariga qulaganlarga, zulmat qo‘yniga g‘arq bo‘layotganlarga samimiy qo‘l cho‘zishdan, najot yo‘llarini ko‘rsatishdan charchamadi. Qanchadan-qancha muxlislarni odob-axloq, sabr-qanoat olamiga olib kirdi, xiyonat yo‘lidan, hirs-u havas ostonasidan, takabburlik pillapoyasidan qaytardi, she’riyatga, badiiyatga oshno qildi. Qanchadan-qancha hayotiy muammolarni notiqlik mahorati, so‘z sehri, ko‘ngil malhami bilan tekislab tashladi. Olloh bergan voizlik in’omini isrof qilmadi.
Adib va publitsist Ahmad A’zam necha yuzlab so‘z va iboralar, maqol va matallarning to‘g‘ri qo‘llanilishi, ma’no-mazmuni haqida turkum maqolalar yozdi, amaliy takliflar kiritdi. Haqiqatning ko‘ziga tik qarab, “Eng yomoni, tilga, adabiy chalasavodlikka e’tiborsizlik ko‘nikmaga aylanib bo‘ldi, til, to‘g‘ri talaffuz haqida gapirish hatto erish tuyuladi. Tili g‘aliz, yozish mahorati sust mualliflarning tom-tom kitoblari chiqyapti! Birov bir nima deyayotgani yo‘q. Shu qadar yasama, shu qadar sun’iy jumlalarki, kitob deyishga til bormaydi. Badiiy asarda, umuman, har qanday yozuvda, hatto oddiy yozishmada ham, asosiy mezon – til, bu mezon yo‘qolsa, ko‘p narsani yo‘qotgan bo‘lamiz”, degan edi u kuyunib. Uning fikricha, bunday asarlar tarix chig‘irig‘idan o‘tmaydi. Kimdir yo kimlarningdir xohish-irodasi bilan emas, zamon o‘zgarishi, mafkura – fikrlashimiz yangilanishi bilan adabiyot o‘zini shafqatsizlarcha tozalayapti, bizning yozganlarimizdan qanchasi vaqti kelib millat mulki bo‘lib qoladi, bu – do‘ppini boshdan olib, xotirjam o‘ylab ko‘radigan masala”.
Ahmad A’zam “Vijdon nomusi” sarlavhali o‘zi ko‘rmay ketgan kitobiga kirgan maqolalarida quyidagilarni yozib ketgan: “Hozirgi adabiy tilimiz ne-ne asrlar davomida necha ming-ming ijodkorlarning tinimsiz mehnati hosilasi. Bu to‘g‘rida gapirganda “Devonu lug‘atit turk”ni yaratib bergani uchun Mahmud Qoshg‘ariyni til piridek xotirlaymiz. “Qutadg‘u bilig” yaratilganmi, binobarin, unga zamin – til, demakki, uni kitob holiga keltirib, muhrlab asrash zarurati bo‘lgan. Agar tilni qo‘riqlash, uning obro‘sini joyiga qo‘yish, yangi martabalarga ko‘tarish ehtiyoji bo‘lmaganda Navoiy bobomiz turkiy til sha’n-shavkati borasida “Muhokamatu-l-lug‘atayn”ni yozmagan bo‘lur edilar. Kerak ekanki, ona tilini qo‘riqlash, bosqinlardan himoyalash va o‘stirish uchun shu fidoyiliklar qilingan”.
Ahmad A’zamning “Til nomusi” kitobidan: Oqar suvni tindirib ichish zarur bo‘lganidek, sho‘ro davrida chop etilgan lug‘atlarni ham mafkura loyqasini cho‘ktirib o‘qiysiz, unda zamon quyqasi bisyor. Sho‘ro davri isqotiga aylangan bo‘lsa-da, avom tilining mag‘zi-mag‘ziga singib, hali-hanuz urfda bo‘lib kelayotgan yot so‘z, so‘z birikmalari, atama, ibora va tushunchalar son-mingta. Yassi ombirni “plaskagubsi” deb ketdik, Samarqand tomonlarda “kampirog‘iz”, Qashqadaryoda “tishlog‘ich” deyishadi. Bir yozuvchining asarida to‘g‘on “damba” deb yozilganini o‘qidim; hayotda shunday, xalqdan olingan, avom tilida ham, adabiy tilda ham “dam” – suvni to‘sib, damlaydigan joy, bu so‘z rus tiliga “damba” bo‘lib ko‘chib, o‘zimizga qaytib kelgan. O‘zga tilning surunkali, uzluksiz ta’siri natijasida til ichdan yemirila boshlaydi va bunga o‘zimiz sababchimiz. Til bir mudom o‘sadigan daraxt, uni parvarishlash kerak, qaramasangiz, qiyshiq o‘sadi, g‘ovlab ketadi, bachki novdalari ko‘payadi. U ham sarishtalik talab qiladigan ro‘zg‘or, pokiza qilib turmasangiz, ivirsiq bosadi. Quloq noto‘g‘ri iboraga o‘rgangandan keyin, to‘g‘ri so‘z talaffuzi qoloqlik bo‘lib tuyuladi”.
Taraqqiyot ilgarilab borgan sari odamlarda kichik va katta vaqt oralig‘ini (kun, oydan yilgacha) aniqlashga ehtiyoj ortib borgan. Shu tariqa kecha, kunduz, hafta, oy, fasl, yil, muchal hisob usullari kelib chiqqan. Kalendar lotincha kalendarium (qarz daftari) va kalendar (har oyning birinchi kuni) so‘zlaridan olingan. Qadimgi Rimda qarz yuzasidan ulush har oyning birinchi, ya’ni kalendar kuni to‘lanishi va u qarz daftari (kalendarium)da qayd qilib borilishi rasm bo‘lgan. (Q.Karimov.” Yoshlik”, 1991 yil, 5-son).
Mahmud Qoshg‘ariy “Devonu lug‘atit turk” asarida hozir biz qo‘llaydigan “kalendar” so‘zini “yiloykun” deb yozgan. Bozorlarimizda “pochin” so‘zi urf bo‘lib ketdi, Katta ham, kichik ham “Keling, pochinga arzon qilib beraman”, deydi. “Savdoni belgilashga, ya’ni bay ochishga demaydi. “Yiloykun, bay ochishga” desak, buning nimasi yomon?
“Otdan tushsa ham egardan tushmaydi”, degan gap bor. Cho‘lliklar “Tuyadan tushsa ham jazdan tushmaydi” deyishadi. Jaz – tuyaning egari.
Xalq qo‘pol, beo‘xshov, turtinib-surtinib yuradigan odamlarni do‘qqi, tinimsiz papiros tutatadiganlarni dudkash, dori-darmon sotuvchini dorigar, olib sotarni jallob, qatiqning zardobini do‘g‘ov (dug‘ob), qo‘shmachini dalla, ishlamay yotaveradiganlarni yotaloq, ko‘ngli toza, birovga yomonligi yo‘qlarni dali-g‘uli deydi.
* * *
Rus tilida “pijon” (olifta) degan so‘z bor. Bu so‘zning uchinchi harfi o‘zbekcha emas, ruscha talaffuz qilinadi. Ruscha lug‘atlarni varaqlab, “pijon”ning haddan tashqari ko‘p ma’nolarini aniqladim: “vipendrivatsya, pozirovat, vajnichat, risovatsya, stilyajnichestvo, manernichat, koketnichat” va hokazolar. Bunday xarakterli odam jamoat joylarida, minbarda, davrada, katta-kichik yig‘inlarda kutilmagan gap-so‘zi, g‘ayrioddiy fikrlashi, o‘zini boshqacha tutishi, boshqacharoq kiyinishi, yuz, ko‘z va qo‘l harakatlari bilan oddiy odamlardan ajralib turishga harakat qiladi. O‘zbekcha aytganda, oliftaning oliftasi.
Tilimizning bugungi holati haqida o‘ylaganda, shunday xarakterli, ya’ni “pijon”lik kasaliga duchor bo‘lgan kishilar ko‘z oldingizga keladi. Biror joyda (masalan teleko‘rsatuvda, majlisda) so‘zlab qolsalar, gapni o‘zbekcha boshlab, kutilmaganda ruschaga o‘tishadi, yana o‘zbekchaga qaytishadi (“chto je delat, ya takaya – kakaya yest, hammasini ochiq aytaman, boshqacha bo‘lolmayman – po-drugomu ne mogu, kimga yoqadi, kimga yoqmaydi – ne moe delo, kak xotite, shundayman-da”).
Aminmanki, bu madaniy kekkayishdan boshqa hech narsa emas.
Bundan o‘ttiz yil avval O‘zbekiston xalq yozuvchisi Ibrohim Rahim: “Tonggi radio eshittirishdan to “Tuningiz xayrli bo‘lsin” deyilguncha, ertalabki “Assalomu alaykum” ko‘rsatuvidan to televizor ekrani yopilgunicha necha-necha bor quloqqa chalingan “o‘zbekcha” yasama so‘zlardan hayron qolasan kishi. Matbuotimizni varaqlaganda ko‘zga tashlanayotgan to‘qima so‘z, teskari ibora va tilbuzar-dilbuzar gaplardan ko‘ngling g‘ashlanadi, nima balo, tilimizni hakka cho‘qiganmi?” devorging keladi, – deb yozgan edi. – Bolalarimiz tilining chuchmal, hatto soqovlashib borayotgani ham shundanmikin, deb o‘ylab qolasan. Hakka cho‘qigan til bugun zo‘r-bazo‘r gapiriladigan rasmiy o‘zbekcha ma’ruza-yu nutqlarga ham, odamlar o‘rtasidagi muloqotga bemalol ko‘chib o‘tmoqda. O‘zbek tilining hozirgi ijtimoiy ahvoliga nazar tashlagan har kimsa, o‘zbek tili shu qadar qashshoqlashib ketdimi, deb achinishi turgan gap.
Kunduzgi radio eshittirishlaridan birida diktor qiz muloyim ovoz bilan “Buqachalar bo‘rdoqiga boqilyapti”, deb o‘qidi. Chorvadorlar hech vaqt “buqacha” demaydilar. Qoramol bolalari “buzoq”, jinsiga qarab ayrilganda “novvos, g‘unajin” degan so‘zlarni ishlatishadi. Novvos katta bo‘lsa va zot olish uchun qoldirilsa – “buqa”, bichilib qo‘shga qo‘shiladiganini esa “ho‘kiz” deydilar. Qoramol “bo‘rdoqi”ga emas, so‘qimga boqiladi, bo‘rdoqiga boqish qo‘y-qo‘zilargagina xos”.
Ravon va ifodali nutq, mantiqiy mushohada, so‘z va iboralarni to‘g‘ri yozish va qo‘llash hamma zamonlarda ham muhim fazilat hisoblangan. Chunki yozuv va talaffuzda kishining bilimi, tafakkuri bilan birga, uning ichki insoniy madaniyati ham to‘la namoyon bo‘ladi. So‘z va iboralar, Erkin Vohidov e’tirof etganidek, tirik organizm, biz bilan birga yashaydi, birga nafas oladi, o‘sib-ulg‘ayadi, yangi ma’no-mazmun kasb etadi. Umrini yashab bo‘lib, iste’moldan chiqib ketadi ham.
Matbuotimiz sahifalarida “Tilga e’tibor – elga e’tibor”, “Til – dil kaliti”, “Til – xazina” kabi ruknlar ostida deyarli har haftada kuyunchak maqolalar, gazetxonlarning maktublari, mutaxassislarning fikr-mulohazalari e’lon qilinadi. Tele-radio boshlovchilar, ayniqsa, futbol o‘yini sharhlovchilari nutqidagi nuqsonlar, reklama roliklaridagi ko‘ngilni g‘ashlaydigan g‘alizliklar, ko‘cha yozuvlaridagi imlo xatolari, tarjimadagi beo‘xshovliklar tinimsiz tanqid qilinadi. Ammo tanqid “meva”si hadeganda ko‘rinavermaydi. Ahvol shu darajaga yetib bordiki, ba’zi “surbet” xatolarga ko‘nikib ham bo‘ldik: “ismi, otasining ismi” deyish o‘rniga hamon “ismi-sharifi” deb yozamiz, “yuragimga tashrif buyur, muhabbat”, degan soxta istakdan ta’sirlanamiz, to‘y-hashamlarimizga do‘st-qadrdonlarimizni dildan emas, lutfan taklif etamiz. Chanqog‘imizga ishonamiz va uni qondirish uchun “salqin ichimliklar” ichamiz. Yoqimli qo‘shiqni qo‘l telefonimizga yozib yoki ko‘chirib olmaymiz, aravaga xashak ortganday “yuklab olamiz”.
Yozuvchi Shodmon Otabek saksoninchi yillarning oxiri – sho‘rolar saltanatining umri hali tugamagan bir paytda ona tilimizning ayanchli ahvoli to‘g‘risida matbuotda bong urgan mualliflarimizdan biri. O‘sha yillari adabiyot gazetasida ustoz Ibrohim Rahimning ”Tilimizni hakka cho‘qiganmi?” sarlavhali maqolasini, Mirza Kenjabekning kuyunchaklik bilan yozgan ilmiy-publitsistik tahlilini katta jur’at bilan e’lon qilgan edik. Oradan ko‘p yillar o‘tdi, tilimizning nufuzi oshdi, ko‘p muammolar hal etildi. Ammo hali-hanuz o‘z ona tiliga nopisandlik bilan qarab kelayotganlar oz emas. Boshqa xalqlarning tillarini bilish ijobiy fazilat. Bugun ingliz, fransuz, yapon yoki arab tilida bemalol muloqotga kirishayotgan yoshlarni ko‘rib, havasimiz keladi. Faqat… bu bilimdonlik ona tilini unutish, uni tahqirlash evaziga bo‘lmasligi kerak.
Yangi yil arafasida, yil kirib kelganida bir-birimizni samimiy qutlaymiz. Talabalik yillarim yangi yil kirishiga sanoqli soatlar qolganida ustozlarimizdan biriga qo‘ng‘iroq qilib, “Yangi yilingiz bilan, domla!”, degandim, ustoz kutilmaganda: “Xo‘sh, nima, yangi yilingiz bilan?”, deb so‘rab qoldi. “Tabriklayman”, dedim shosha-pisha. “Nima bilan?”, qayta so‘radilar ustoz. “Domla, yangi yilingiz bilan tabriklayman”, dedim. “Ha, bu endi boshqa gap, rahmat, sizni ham yangi yil bilan tabriklayman”, dedi ustoz xursand bo‘lib. Shu-shu kimnidir tabriklamoqchi bo‘lsam, albatta, jumlani to‘g‘ri tuzadigan bo‘ldim. Ko‘plarga ustozlari bunday tanbeh berishmagan chog‘i. Biror kishi yaxshi kostyum kiygan bo‘lsa, ruslar “Ox, kakoy stilniy kostyum” deyishadi. Tilimizdagi g‘alizliklarga e’tibor bermay yuraversak, erta-indin “O‘-ho‘, juda kuchli kostyum kiyibsiz-ku, aka!” degan jumla ham peshonamizga keladi. Ruslar “goryachie melodii”, deyishadi. Bunga hech kim ajablanmaydi. Ammo biz “qaynoq taronalar” deb to‘tiqushdek takrorlab yotibmiz, tilimizni ongli ravishda buzayapmiz, kelajak avlodlar oldida malomatga qolishimizdan xabarimiz yo‘q.
Poytaxtimizning Muqimiy va Shota Rustaveli ko‘chalari kesishgan chorraha yaqinidagi imoratlardan birining peshtoqida yirik harflar bilan yozib qo‘yilgan “Bolalar savdo uyi” jumlasi uzoq vaqt ko‘zga tashlanib turdi. Do‘konda esa bolalar emas, bolalarga mo‘ljallangan kiyim-kechak sotiladi.
Yosh radioboshlovchi shoir Orif Odilxonovning “Ko‘zlaring kuydirgudek boqqanda jonim qasdig‘a” satridagi “kuydirgudek” so‘zini “kuydirgidek”, deb talaffuz qiladi. “Kuydirish” boshqa, “kuydirgi” boshqa-ku? Taniqli xonanda: “Choponga belbog‘ bog‘lab, bir yorning ko‘nglini ovlab…” deb qo‘shiq kuylaydi. Yaxshi qo‘shiq, ammo belbog‘ choponga emas, choponning ustidan belga bog‘lanadi.
Tilimizning mukammalligi va jozibasini saqlash yana shuning uchun ham zarurki, bugun bizning nutqimiz va yozuvimizda mavjud bo‘lgan katta-kichik nuqsonlar ertaga farzandlarimiz, nabiralarimiz nutqi va talaffuziga ko‘chadi va ularni tuzatish benihoya qiyinlashadi.
Lug‘atlarimizga kataysa, payok, paket, palatka, plan, bilet, banka, perron, zakaz, lozung, transport, ostanovka, uchastka, plug, lemex, pritsep, svarka, montyor, montaj, noski kabi ko‘plab so‘zlar rus tilida qanday yozilsa, shunday kirib ketgan. Chol-kampirlar bugun ham “politika” so‘zini “palitka” deb ishlatishadi, menga “meshat” qilmang, deyishadi. Tushlik payti o‘zimiz ham ko‘pincha “Obedlanib olsak bo‘larmidi” deymiz bir-birimizga. Hammasining o‘zbekcha muqobili bor.
* * *
Tadqiqotchi olim Tohirjon Rahmonovning tilimizga singib ketgan arab so‘zlarining asl arabiy va o‘zlashgan o‘zbekcha ma’nolariga doir ilmiy ishida bilib qo‘yishimiz lozim va zarur bo‘lgan ko‘plab qiziqarli ma’lumotlar bor,
Biz kundalik hayotda ko‘p bor iste’mol qiladigan “sel” so‘zi arab tilida “oqim”, “jilg‘a” ma’nolarda keladi. O‘zbek tiliga singishgan bu so‘zning ma’nosi esa asliyat ma’nosidan ancha keng: jala, sharros yog‘ib o‘tgan kuchli yomg‘irdan so‘ng hosil bo‘ladigan suv oqimi. Tog‘li tumanlarda istiqomat qiluvchi aholi nutqiga e’tibor bersangiz, “falon joyga sel kelibdi, falon joyni sel olibdi, falonchining ekinini sel yuvib ketibdi”, degan iboralarni eshitish mumkin.
Bir vaqtlar yon daftarimga “selday kelib, yelday ketdi” degan jumla yozib qo‘ygan ekanman. Amal otiga mingach “undoq qilamiz, bundoq qilamiz, hammasini to‘g‘rilaymiz, tuzatamiz…” qabilada qop-qop va’dalar beradigan, ammo va’dasida turmaydigan tuturuqsiz rahbarlarga nisbatan shu tavsif ishlatiladi.
“Sel”ning tilimizga singishi davom etgan. Cho‘ponlar go‘sht qovurdoqni seli bilan tanovul qilishadi. Shaharda kabobpazlarga jigar kabob buyursangiz, “Seli bilan bo‘lsinmi?” deb so‘rab qo‘yishadi.
Bir gal qishloqda oqsoqollar bilan suhbatlashib o‘tirgandim, ulardan biri raisdan ranjib, “O‘zi tuzukkina bola-yu gapining seli yo‘q-da”, deb qoldi.
Ilmiy tilda aytganda, u yoki bu so‘zning bir tildan ikkinchi tilga kirib kelishi va o‘zlashuvi jarayonida semantik zidlashuv hodisasi sodir bo‘ladi. T.Rahmonovning tadqiqotlariga ko‘ra, arab tilidan o‘zbek tiliga kirib kelgan, zot, fard, zoil, valad, raqib, muxlis, shavkat, savdo, iffat, bayoz, shiddat, basir, or kabi so‘zlarning tilimizdagi hozirgi ma’nolarida ayni shu hodisani kuzatish mumkin. Chunonchi:
“Kulfat” so‘zi. Biz hozir bu so‘zni tashvish, azob, qiynoq, yo‘qotish ma’nolarida tushunamiz va shu ma’nolarda foydalanamiz. Arab tilida esa bu so‘z g‘ayrat, shijoat, mehnat; tortinchoqlik, uyalish; baho, qiymat; qiyqim kabi ma’nolarda kelar ekan.
“Basir” so‘zining birlamchi ma’nosi “ravshan ko‘radigan”, bugun tilimizda buning tamomila aksiga duch kelamiz: ko‘r, ojiz.
“Kun paya kun” (borliqning paydo bo‘lishi, yaratilishi) ham zidlashgan: biror joy yoki imoratning butunlay vayron bo‘lishi.
“Yoqa” so‘zi bilan bog‘liq iboralar benihoya xilma-xil. “To‘y oxirida uch-to‘rtta o‘spirin, durustgina qizib olishgan ekan, bir-birlariga xezlashib yoqalashib ketishdi”, “Xayrixon ovsiniga qarab shunaqa gaplarni gapirdi-ki, o‘lay agar, yoqamni ushlab qoldim”, “…meni ko‘rdi deguncha yoqamdan oladi” (yoqamga yopishadi), “Maston xola qo‘lini bigiz qilib javray ketdi: “Hoy yaramas, bilib qo‘y, bu dunyo – u dunyo qo‘lim yoqangda ketadi”, “O‘l, yoqasi yirtiq, pandavaqi, senga kim qo‘yibdi gerdayishni”, “Haliyam o‘sha-o‘sha, yoqavayronman deng…”, “Hammamiz har yonga ot solmay, bir yoqadan bosh chiqarib, qovushib harakat qilsak, nima, qo‘limizdan kelmaydimi shu ish?!.”
Bu ro‘yxatni yana ancha davom ettirish mumkin. Lekin matbuotimizda “yoqa” so‘zidan noo‘rin foydalanish hollari ham yo‘q emas.
“Etak” so‘zi haqida. Askiyada eng ko‘p “o‘ynaladigan” so‘zlardan biri. “Hamma terimga desa, etagini ko‘tarib keladi”, “Nega termayapsan?” desa, etaksizligini bahona qiladi…”
Etak faqat kiyimda bo‘ladi desangiz, yanglishasiz. Dalaning etagi, hovlining etagi. Hatto futbol musobaqasi jadvalining etagi. Bu so‘z ko‘pincha salbiy ma’noda keladi. Ammo “Yaxshilarning etagini tutish…” degan gap ham bor.
“Chiziqdosh” degan so‘zni eshitganmisiz?
Televizorda futbol o‘yinini tomosha qilib o‘tirib qulog‘imga chalinib qoldi: “Hujumchi to‘pni chiziqdoshiga uzatdi…” Yosh sharhlovchi “chiziqdosh” deb maydon markazida yoki hujumda to‘p suradigan o‘yinchilarni aytayotgan ekan.
“Chiziqdosh”ga duch kelganimdan keyin gazeta-jurnallarni kuzata boshladim, maqsad – “dosh”ning yana qanday ko‘rinishlari borligini aniqlash edi. Ne baxtki, harakatim zoye ketmadi.
Birinchi bo‘lib “qavatdosh” degan yangi (balkim men uchundir) so‘zga duch keldim. Gazeta muxbiri ko‘p qavatli uyning ma’lum qavatida yashovchi qo‘shnilarni “qavatdosh”, bir pod’yezdda turuvchilarni “yo‘lakdoshlar” deb yozibdi. Havaskor desa bir oz haqi ketadigan shoir yigitning gitaraga bag‘ishlangan mana bu satrlariga e’tibor bering:
Xonadoshim, xonishdoshim,
Huzurdoshim, sirdoshim…
Omadni qarang: bir yo‘la uchta yangi so‘z!
Shu satrlarni qog‘ozga tushirayotganimda yana bir she’riy “ixtiro”ga duch keldim:
Hammamizda bir qusur bor,
Asli bizlar – qusurdosh…
* * *
Yozuvchi va tarjimon Rahimjon Otaevning “So‘z haqida so‘z” rukni ostidagi turkum maqolalarini o‘qiganmisiz? Bugun iste’molda kam ishlatiladigan, asl ma’nolari deyarli unut bo‘lib ketgan ko‘plab qadimgi so‘zlarimizning tub lug‘aviy ma’nolariga bag‘ishlangan bu jajji tadqiqotlar yosh ijodkorlarimiz uchun juda muhim, deb o‘ylayman. Nainki yoshlar, tilimizning mukammalligi, rivoj-ravnaqiga befarq bo‘lmagan har bir kishi ulardan bahramand bo‘lmog‘i kerak.
Tadqiqotchi diqqatimizni dastavval ertaklar boshlamasida keladigan “qirg‘ovul” so‘ziga qaratadi, “qirg‘ovul” emas, “qirovul” deydi.
Bir qarashda da’vo asossizday: qirg‘ovul – quyrug‘i uzun qush emasmi?
“Qirovul” so‘zining negizi “ovul”, o‘zagi “ul” deydi tadqiqotchi va butun vujudi bilan bor-yo‘g‘i ikki harfdan iborat shu o‘zakni izohlashga kirishadi. Ya’ni “ul”ning boshqa bir o‘zak – “ov”ga qo‘shilishi natijasida “ulov”, “ovul” so‘zlari hosil bo‘lgan. “Ulton” so‘zining paydo bo‘lishi ham “ul”ga bog‘liq. Xalqimizda “poy-patak” ma’nosida keladigan bu so‘z bilan bog‘liq bir necha maqollar mavjud (“O‘zga yurtda sulton bo‘lguncha o‘z yurtingda ulton bo‘l” yoki rahmatli dadamdan eshitganim – “Xom qayishni iylasa ulton bo‘lur, nafsini tiygan kishi sulton bo‘lur”).
Xo‘p, “qirg‘ovul” emas, “qirovul” ekan, unda bu so‘zning ma’nosi nima?
Tadqiqotchi “ul” o‘zagiga qurilgan qadimiy harbiy atamalarni keltiradi: Bakovul, yasovul, shirovul, hirovul, qorovul… Afsuski, deydi, biz bugunga kelib bu harbiy atamalar anglatuvchi tub lug‘aviy ma’nolarni shu qadar unutib qo‘yganmizki, aytaylik, ruslar “karaul”, “yasaul” kabi asli turkiy bo‘lmish so‘zlarni tushunganchalik ham tushunolmaydigan bo‘lib qolganmiz. “Bakovul” – boquvchi, egalik qiluvchi, nazorat o‘rnatuvchi; “Yasovul” – yasoqning, ya’ni ov qurollarining egasi; “Shirovul” – hozirgi tushunchamizda “razvedkachi”; “Qirovul” – ovulning poyloqchisi, tashqi dushmandan himoya (ogoh) qiluvchi.
Bundan anglashiladigan xulosa: bo‘ri bakovullik, tulki yasovullik, qarg‘a qaqimchilik, chumchuq chaqimchilik qilayotgan ovulning qirovuli – poyloqchisi qanday odam bo‘ladi? – qip-qizil shayton bo‘ladi, albatta! Shaytonning esa quyrug‘i uzun ekanligi o‘z-o‘zidan ravshan.
Muallifning birgina “uy” so‘ziga doir tadqiqotlari yanada qiziqarli. “Sizdan suv o‘girib ichsam bo‘lar ekan”, degan gap bor. Rahimjon, “o‘girib” emas, “uyurib” deyilsa to‘g‘ri bo‘ladi, deydi. Asos: suv ohista yig‘ilib va aylanib oqadigan o‘zanni qadim turkiy tilda “iyrim” deb ataganlar. Misol: Chirchiq daryosi avval boshda “Chiyiriq” deb atalgan bo‘lib, ma’nosi “suvi chiyralib (chir aylanib) oquvchi daryo” demakdir.
Mazkur tadqiqotlarni sinchiklab o‘qigan kishi bugun iste’molda deyarli kam ishlatiladigan yoki boshqacha (xato) yozilayotgan ko‘pgina so‘z va iboralarning (uyur, uyut, uyush, iyir, chiyir, uyg‘un, quvloq (A.Qodiriy), uchqaloq) ma’no-mazmunini to‘g‘ri anglab oladi.
Albatta, bunday tadqiqotlarda munozarali o‘rinlar ham yo‘q emas. Masalan, “kelin” so‘zining tub ma’nosi “kelgan odam” ekanligiga qo‘shilish mumkin, ammo “kuyov”ning – “kuy ovlovchi”ligini isbotlash uchun, bizningcha, yana ancha izlanish kerak.
* * *
Tilimizda “sarqit” degan so‘z bor. Lug‘atlarda “kimdandir qolgan eski-tuski, yaroqsiz narsalar”, deb tushuntiriladi. Bu so‘z oiladagi eng kichik farzand (kenjatoy, supraqoqdi) ma’nosida ham keladi. Qoraqalpoqlarda va ba’zi ayrim xalqlarda darsturxonga tortilgan, hurmatli mehmonlardan ortib qolgan taom, meva-cheva va boshqa yeguliklarni, shunday martabaga biz ham erishaylik, izzatli-hurmatli bo‘laylik, deya niyat qilib iste’mol qilish, bolalarga ulashish odati bor. Vodiyda to‘ydan keyin “qolgan-qutgan” narsalar bilan to‘yda xizmat qilganlarni chorlab siylashadi. Balki, “sarqit” emas, “sarqut”dir?
“Pastkash” so‘zini ziqna, va’dasida turmaydigan, palid ishlari bilan obro‘sini tushirib yuradigan kishilarga nisbatan ishlatamiz. Turklarda bunday emas. Bir yili Abdulla Oripov bilan Turkiyaning Silivri shahrida bo‘lib o‘tgan xalqaro anjumanda ishtirok etdik. Anjuman boshlanadigan kuni mezbonlar bizni mehmonxonadan olib ketadigan bo‘lishdi. Kiyinib kutib turdik, ammo mashina biroz hayalladi. Betoqat bo‘la boshlagan edik, qo‘ng‘iroq bo‘lib, “Pastga tushaveringlar, bir pastkash kishi sizlarni kutib turibdi”, deyishdi. Abdulla aka: “Obbo, kunimiz pastkashlarga qoldimi-ya”, deb ajablandilar. Mehmonxonadan tashqariga chiqsak, zamonaviy avtoulov oldida turgan bo‘yi past (pakana) bir yigit bizni eski qadrdonlarday quchoq ochib kutib oldi.
* * *
Dunyo shiddat bilan o‘zgarib borayotgan, axborot oqimi tobora tezlashayotgan, qishloq joylarida ham yoshlar muhim yangiliklardan o‘z vaqtida xabardor bo‘lib turgan bugungi kunda el oldida so‘z aytish, jo‘yali fikr-mulohaza yuritish, ezgu amallarga, savob ishlarga, yaratuvchanlikka da’vat etish uchun notiqning o‘zi mahoratli bo‘lishi kerak. Taassufki, hamisha ham shunday bo‘lmaydi. Notiqlik san’ati ziyolilik, bilimdonlik, mustaqil fikrlash va tafakkur darajasini ifodalovchi fazilat bo‘libgina qolmay, ayni chog‘da, ma’naviy komillik belgisi, samarali tarbiya vositasi hamdir.
Ona tilimiz qadim-qadimdan, ulug‘ ajdodlardan bizgacha yetib kelgan benazir xazina. Har qanday tilda u mansub bo‘lgan xalqning ma’naviyati, ruhiy olami, aql-idroki, insoniy fazilatlari o‘z ifodasini topadi. Dunyoda turli millat va elatlarga tegishli olti mingdan ortiq til bor, ularning hammasini o‘zlashtirish qiyin. Tilning mo‘jizaviy qudrati shundaki, kishi o‘zi uchun mutlaqo begona xalq tilidagi so‘zlashuvni eshitar, qo‘shig‘ini tinglar yoki biror urf-odatiga guvoh bo‘lar ekan, shu millat yoki elat haqida ma’lum tasavvurga ega bo‘ladi. Chunki, so‘z – tirik jon yanglig‘ ilohiy ne’mat, unga yolg‘on, makr, fisqu fasod aralashsa latofatini yo‘qotadi. Insonni uning nazokatli lutfi, so‘zlash va tinglash odobi, fikrlash tarzi orqali bilsa bo‘ladi. Ulug‘ allomalar: “Ta’sirli so‘z hayotning jon bulog‘idir. Fikrlayotgan odam yashashda davom etadi. Fikrlashdan to‘xtagan odamning ma’naviy umri to‘xtaydi, endi u faqat mavjud bo‘lib qoladi”, deb bejiz aytishmagan. Buning boisi, fikr insonni harakatda, jamiyatni rivojlanish holatida ushlab turadi. Fikrlar xilma-xilligi, bahs-munozara hayotni taraqqiyot sari yo‘naltiradi.
O‘z tilida mukammal so‘zlay oladigan, fikrini tiniq ifoda etishga qodir, so‘z va amallari uyg‘un kishilar fazilat bobida komillikka yaqin turadilar. Ulug‘ ajdodlarimiz bir emas, bir necha tillarni mukammal egallab, shu tillarda ham barakali ijod qilishgan, kelajak nasllar uchun noyob ma’naviy meros qoldirishgan, bu xazinadan to‘la bahramand bo‘lmog‘imiz zarur.
* * *
Tilimizning ahvoli haqida gapirganda, matbuot tiliga ham e’tibor qaratish zarur bo‘ladi. Gazeta-jurnallarda e’lon qilinayotgan ko‘plab maqolalarning tilida shira yo‘q, sun’iylik ko‘p, bu ham yetmaganidek, muxbirlarning savollariga xorazmlik, buxorolik, farg‘onalik yoki qashqadaryolik chol-kampirlar, yoshlar bir xil javob qaytarishadi. Tuman gazetasida bosilgan bir maqolada yozilishicha, yoshi yuzdan oshgan bir onaxon muxbir qizchaning savoliga javob qaytarar ekan, so‘zni shunday boshlabdi: “Avvalo shuni alohida ta’kidlashim kerakki…”
* * *
Bir matnda yosh muallif “ulton” so‘zini “ulug‘” ma’nosida ishlatganini ko‘rib hayron qoldim. “Ulton” izohli lug‘atga ko‘ra “Qoramol terisidan tayyorlangan pishiq, qalin charm, tagcharm”, ya’ni etik, maxsi, kalish, poyabzalning tag qismi. Bu xususda Eshqobil Shukurning ixcham sharhi bor. Unda xalq tilidan quyidagi aytim keltiriladi: “Yaxshi usta terini ulton qilur, yaxshi xotin erini sulton qilur”. Rahmatli dadam boshqachasini aytar edilar: “Xom qayishni iylasa (ishlov bersa) ulton bo‘lur, nafsini tiygan kishi sulton bo‘lur”.
“Janob” va “janub” so‘zlari bitta o‘zakdan paydo bo‘lganini bilasizmi?
Janub – shimolning teskari tomoni, xarita bo‘yicha – pastgi qismi. “Janob” so‘zi martabali kishilarga nisbatan ishlatiladi. Bu ikkita so‘zning paydo bo‘lishiga doyalik qilgan arabcha “janaba” fe’li, lug‘atlardagi izohga ko‘ra “chetga surib qo‘ymoq” ma’nosini bildiradi.
“Shimol” va “shamol” so‘zlari ham o‘zakdosh, arabcha “shamala” fe’li asosida yuzaga kelgan va “o‘ra”, “o‘raldi” ma’nolariga ega.
Xo‘sh, “janob”ning “janub”ga, “shimol”ning “shamol”ga qanday aloqasi bor? Buni bilmoqchi bo‘lgan kishi Eshqobil Shukurning “Boboso‘z izidan” kitobini o‘qib chiqsin. Erinmay o‘qib chiqqan kitobxon faqat shu ikki qo‘shaloq so‘zlarning emas, yuzdan ortiq boshqa so‘zlarning ham qiziqarli sarguzashtlarini bilib oladi.
* * *
Bozordagi sotuvchilarning tilida “kami bor” degan g‘alatdan-g‘alat ibora paydo bo‘lganiga ancha bo‘ldi. Ba’zilari “kelishtirib beraman” deydi. Boshqa birlari “Mayli, pochinga arzon qilib beraman” deydi.
“Kami bor” degan ibora qulog‘imga “kamchiligi bor” deganday eshitiladi. “Kelishtirib beraman” deyish aslida “savdolashamiz”ning buzilgan shakli. “Savdolashib bozor qilishda hikmat bor”, deyishadi keksalar. Sotuvchilarning tiliga tushib qolgan “pochin” so‘zi mutlaqo o‘rinsiz, negaki o‘zimizda biror mahsulotning bahosini chiqarish uchun ishlatiladigan, savdoni boshlaydigan “bay ochish” iborasi bor-ku!
* * *
“Yoz oylari futbol tepib, kunni kech qilar edik”, deb yozibdi bir do‘stimiz. Futbolni tepib bo‘lmaydi, futbol o‘yinida ishlatiladigan to‘p tepiladi.
“Zig‘ir osh” degan yozuv shaharning kamida yigirma joyida jilolanib turibdi. Zig‘irdan osh damlab bo‘lmaydi. Palovni zig‘ir moyida pishirish mumkin.
Transport vositalaridagi bir xato yozuv tuzatildi, ammo hammasida emas – ba’zi haydovchilar hamon “litsenziyasiz yo‘lovchilar”ni tashishmoqda.
“Mechkay” so‘zining ma’nosini bilganlar bu so‘zni o‘ta zarur, boshqa iloj qolmagandagina ishlatadi, bilmaganlar esa bemalol ishlataveradi. “Megajin” so‘zi bilan ham shunday holat.
Dadam bir rahbarchaga: “Otining tushovi yo‘q, gapining ushovi yo‘q”, deb baho berganlar. Shunday odamlar, afsuski, oz emas.
“Turq” va “tarovat” so‘zlari ma’nosida jiddiy farq bor. “Falonchining turq-tarovati” deb bo‘lmaydi.
“Qo‘ymijoz” degan o‘xshatish bor. Bir hikoyada “quyonmijoz” degan so‘zga duch keldim. Bunday o‘xshatish xato bo‘lmasa, tilimizni “tulkimijoz”, “tovuqmijoz”, “o‘rdakmijoz” degan sifatlar bilan bemalol boyitsa bo‘ladi. Bu sifatlarga nomzodlar ko‘p.
Ayollar qoshining parvarishi bilan bog‘liq “chimdigich” (“chimchilagich” emas) degan nozik asbobcha bor, “qoshtergich” deyiladi. Bugun bu ikki latif so‘z iste’moldan chiqib bormoqda, chunki lab, ko‘z, burun, qaboq singari, qosh parvarishi ham ilg‘or texnologik yutuqlar ixtiyoriga qo‘shqo‘llab topshirildi. E’tiroz bildirib ko‘ring-chi…
“Zominning til qomusi” kitobida o‘qidim: “Qashqatayoq” degan so‘z kaltak, tanbeh ta’sir qilmaydigan bolalarga nisbatan aytilar ekan.
Davralarda eshitganlarimdan: “Yolg‘on to‘qigan tilla qalamdan ko‘cha tozalagich supurgi afzal”, “Kimligini bilmaydigan qul – eng yaxshi qul”, “Hofizo, shirin kalom ayla tilingni boricha, Nogahon kelsa ajal, til so‘zga kelgay-kelmagay”,
Ancha yillar avval Blumingtonda (AQSH) o‘sha yerda muqim yashab qolgan sobiq millatdoshimiz bilan kiyim-kechak sotadigan do‘konga kirgan edik. Kostyum-shim olmoqchi bo‘ldim. Qarasam, narxi juda baland – 300-400 dollar. O‘zimizning pulga chog‘ishtirib, fikrimdan qaytdim, hamrohimga: “Buncha pulga Toshkentda uch-to‘rtta kostyum-shim olsa bo‘ladi”, dedim. U bo‘lsa darhol: “Chaqmang-chaqmang”, dedi. Tushunmayroq turdim. – “Bu yerdagi narx-navoni o‘zingizning pulingizga chaqsangiz, hech narsa ololmaysiz”, deb tushuntirdi.
Boshqa “chaqmay” do‘kondan chiqdik. Ammo safar davomida amerikaliklarning turfa xil odat-udumlariga ham duch keldimki, ularni o‘zimizning go‘zal odatu udumlar bilan chaqmaslikning sira iloji bo‘lmadi.
* * *
Qalam, ruchka (xoma) va qoshiqni chap qo‘lida ushlaydiganlarni “chapaqay” deyishadi. Chapaqaylarga mundayroq munosabatda bo‘lish hollari yo‘q emas. Vodiy shaharlaridan birida qaynona “Kelinim menga tahorat oladigan chap qo‘lida choy uzatdi, deb yangi oilani buzib yuborganini bilaman. Ilmiy adabiyotlarda boshqacha xulosa mavjud: “Chapaqaylar bosh miyasining har ikki tarafi bir xilda rivojlangan bo‘lib, ular ko‘p hollarda “o‘ngaqay”lardan ko‘ra iste’dodli bo‘lishadi. AQSH Prezidentlarining ko‘pi chapaqay bo‘lgan, mashhur chapaqay usta burganing oyog‘ini taqalagan. Shunday ekan, qadimda “so‘lag‘ay” deb atalgan chapaqaylardan ranjimasligimiz, qoshiqni chap qo‘liga ushlagan bolaning qo‘liga urmasligimiz kerak.
* * *
Shoir Abdunabi Boyqo‘ziyev o‘zi tug‘ilib o‘sgan Andijonning Teshikmozor qishlog‘i aholisi og‘zaki nutqda qo‘llaydigan yuzdan ortiq sheva so‘z, laqab va noyob atamalarni keltirib, ularning aksariyati bugun unutilayotganiga quyidagicha izoh beradi: “Balki, unut bo‘lgani tabiiydir. Biroq ana shu so‘z va iboralar o‘tmishning qaysidir davrida xalqimiz turmush tarzi, madaniyati va ma’naviyatini belgilagan omillar bo‘lganini unutmasligimiz kerak, deb o‘ylayman. Ularni muomala bilan birga xotiradan ham sidirib tashlashga haqqimiz yo‘q”. Mana, ularning ayrimlari:
Archma – suvjuvozda emas, elektr tegirmonda oqlangan guruch.
Axtachi – so‘qimga boqiladigan hayvonlarni bichib beruvchi.
Gajir – yiqilsa ham maydonga chiqib kelaveradigan jangari odam.
Duvarak – mevali daraxtning ikkinchi bor gullab tukkan kechki mevasi.
Dudama – ikkala dami ham kesadigan pichoq.
Do‘ltaqo‘zi – lallaygan, bo‘shang bola.
Yengmish – haqiqatni isbotlasang ham tan bermaydigan, qaysar odam.
Jippang – o‘zini u yoqdan bu yoqqa uraveradigan tuturuqsiz kimsa.
Zo‘pidin – qo‘rs, qo‘pol, zo‘ravon.
Ijjay – bo‘lar-bo‘lmasga iljayaveradigan kishi.
Karanda (karranda) – kiyinishi, yurish-turishi, gap-so‘zi, ajabtovur muomalasi bilan boshqalardan farqlanib turadigan odam.
Kesak qisgan – bo‘yi o‘smay, rangparlanib yuradigan nimjon bola.
Lagan – rahbarlar og‘zidan chiqqanini ma’qullab turadigan yaltoqi.
Laylim – uydagi yumushlarni unutib, ko‘cha-ko‘yda yuradigan qiz, juvon.
Mijiqi – so‘zining tuturug‘i yo‘q, bir gapni takrorlayveradigan kimsa.
Minqi – dimog‘ida ping‘illab gapiradigan odam.
Oypab – ovqatni pala-partish yeydigan odam.
Po‘ssiq – jon koyitmaydigan yalqov ayol yoki qiz.
So‘ltamat – gavdasi katta, lekin o‘larday yalqov, ishyoqmas kimsa.
Shippak – chaqirilmasa ham duch kelgan joyga boraveradigan odam.
Eshma – bo‘lar-bo‘lmasga nozlanaveradigan qiz yoki ayol.
Yalatma – ekinni qondirmay sug‘orish.
Qoqitma – kesatiq gap.
G‘irtmak – katta odamday gap va harakatlar qiladigan bola.
* * *
Maqol, matal va aytimlarning tili bo‘lganida, ularning ko‘pi: “Nega bizni buzib yozyapsizlar, noto‘g‘ri talaffuz qilyapsizlar”, deya dod solisharmidi.
“Bir bolaga yetti mahalla – ota-ona”, deyishadi. Nega endi yettita mahalla har bitta bolaga ota-onalik qilishi kerak? Boshqa ish yo‘qmi? Gap, aslida, ota-onasiz, qarovsiz qolgan bolalarning tarbiyasi haqida (E.Vohidov). Maqol shundan kelib chiqqan, ya’ni: “Bir bolaga bir mahalla, yetimga yetti mahalla ota-ona”.
“Kampirning dardi g‘o‘zada” – bunday maqol hech qachon to‘qilmagan va o‘qilmagan. To‘g‘risi: “Kampirning dardi – g‘ozada”. G‘oza – atir-upa. Mana, ma’no qayerda.
“Qayinsinglim – ajina, so‘rashaman g‘ijina”. Mashhur maqolning buzilgani. Aslida: “Qayinsinglim – ajinim, ko‘rsam kelar g‘ijinim”. Kelin “Qayinsinglimni yoqtirmayman, ko‘rsam peshonam tirishib ketadi”, demoqda, ammo uni ajina deyayotgani yo‘q.
Kam ishlatiladigan so‘zlarimizdan biri “xarish” (duch kelgan narsaga surkalaveradigan, qichima kasaliga yo‘liqqan qirchang‘i ot). Bo‘lar-bo‘lmasga yoningga kelib, suykalib avraydigan odamlarni shu so‘z bilan atashadi. “Xohlamasang qarishni, yoningga yo‘latma xarishni”, “Xarishning to‘yiga borguncha ariqning bo‘yiga bor”, degan maqollar bor.
“Ignani o‘g‘irlagan sigirga ham ko‘z tikadi”. Boshqacha variantlari: “Igna o‘g‘risi qo‘lga tushmasa, keyinroq sigirni ham gumdon qiladi”, “Ignadan boshlangan o‘g‘irlik sigir bilan ham tugamaydi”.
* * *
Qo‘lga kiyiladigan kiyim “qo‘lqop”, oyoqqa kiyiladigani – “poyqop”, talaffuzda “paypoq” bo‘lib ketgan. “Qumloq”, “o‘tloq” deymiz, “loq” yangi so‘z yasovchi qo‘shimcha. Qumloq, o‘tloq joyda botqoq ham bo‘ladi. Shundan kelib chiqsak, “botqoq” emas, “botloq” bo‘lishi kerak. Bu “o‘zgarish” talaffuz bilan bog‘liq.
* * *
“Erchima” degan so‘zimiz bor. “Men senga o‘xshab kimni ko‘rsam, so‘rab-surishtirmay erchib ketaveradigan odamlardan emasman”, deyishadi. Bahodir Qobulning “Enasoy” qissasida “erchitma” so‘zi ishlatilgan. Ma’nosi: beva qolgan ona ikkinchi marta turmush qurganida onasiga ergashib kelgan bola. Abdulla Oripov shogirdlaridan birini “Hoy bola, ko‘ringanni enam deb orqasidan erchib ketaverasanmi”, deb qattiq koyiganiga guvoh bo‘lganman.
* * *
Bir yig‘inda yosh voiz yangi fikrlar, qiziqarli ma’lumotlar bilan birga, turli taxminlarni keltirib, yig‘ilganlarni ularga ishontirmoqchi bo‘ldi. Uni diqqat bilan tinglab o‘tirgan ustozga savol nazari bilan qaragan edim, “Durustgina ilmi bor ekan, ammo fikrida bachkisi ko‘proq”, degan javobni eshitdim. Bachki – ekinning (ko‘chatning) yonidan o‘sib chiqadigan, yulib (kesib) tashlanadigan mayda shoxchalar.
* * *
Maza-matrasiz to‘qima seriallar tufayli tilimizga soxta so‘z, ibora va aytimlar shovullab kirib kelmoqda. Bu jarayon shu tarzda davom etaversa, til deb atalmish bebaho boylik bora-bora qorishiq bo‘tqaga aylanib ketadi. Shulardan biri “Jin ursin”dir. Zukko olim Z.Isomiddinov kuyunganidek, o‘zbek millatiga mansub biror kishi hech qachon bunday demaydi. Hozir ancha zakovatli aktyor-aktrisalar ham teleekranda bemalol shunday deyishmoqda. Kuyunchaklar necha yuz bor e’tiroz bildirishmasin, “tashrif” so‘zi kuniga kamida yuz-ikki yuz marta va hammasida birdek o‘rinsiz ishlatiladi. Studiyaga taklif etilgan yosh havaskorlarga tashrif uchun rahmat aytilmoqda. Telejurnalist “Biz bugun falon tumanga tashrif buyurdik”, deydi. Boshqa bir mutaxassis “Biz uch kunlik tashrifimiz davomida ko‘pgina yoshlar bilan uchrashishga musharraf bo‘ldik” deb turibdi. “Ko‘rsatuvimizda ishtirok etganingiz uchun” , “Xizmat safari davomida” deyish qiyinmi?!
* * *
Tilimizda “uzumchilik”, “chorvachilik”, “qo‘shnichilik” bor, ammo “minnatdorchilik” degan so‘z yo‘q. Nega shu oddiy narsani tushunmaymiz? Olim odam “Buning uchun falon-falon tashkilotlarga o‘z minnatdorchiligimizni bildiramiz”, deb tursa, boshingni qaysi toshga urasan.
“Tomonidan” degan so‘zni noto‘g‘ri ishlatamiz. “Falon teatr tomonidan” yoki “Falon teatr ijodiy jamoasi tomonidan sahnalashtirilgan asar” deyish, hurmat bilan aytganda, kulgili. Teatrda u yoki bu asar biror kishi tomonidan sahnalashtirilmaydi. “Falon teatrda sahnalashtirilgan asar” deyish kerak.
“Olma pishadi – tagiga tushadi” maqoli ilmiy tahlillardan birida “Qazisan, qartasan – asl naslingga tortasan” maqolining boshqa bir varianti deb ko‘rsatilgan. Menimcha, ma’no jihatidan bir-biriga yaqin, ammo har ikkisida mustaqil fikr bor. Qancha kekkayganing, bosar-tusaringni bilmay, oyog‘ing yerdan uzilgani bilan, baribir, bir kuni o‘zingga kelasan, joyingga tushasan” deyilmoqchi.
“O‘limdan ko‘ra uni kutgan yomon”, degan maqol bor. Keksalardan: “Bermasning berarini kutish – takaning tug‘ishini kutishday gap”, “Dimog‘dor mehmonning kelishi, surbet mehmonning ketishi qiyin”, degan maqollarni turfa xil suhbatdoshlarimdan eshitib, yon daftarimga yozib olganman. Mana, so‘nggi yozuvlarimdan biri: “To‘ra bo‘lib to‘rda yo‘q, o‘lik bo‘lib go‘rda yo‘q”. Boshqa varianti: “Un bo‘lib elakda yo‘q, suv bo‘lib chelakda yo‘q”.
* * *
Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar” romanini mashhur qilgan fazilatlardan biri − asarning tili desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. E’tiborli o‘quvchi biri-biridan go‘zal, ta’sirchan so‘zu iboralarga duch keladi.
Yusufbek hojining Mirzakarim qutidorga yozgan maktubida oilada yuzaga kelgan muammo mohiyati qutidorga o‘zaro hurmat maqomida sipolik bilan tushuntiriladi. Hoji qudasidan Otabekni uylantirishga izn so‘rar ekan, qizlarini Toshkandga yubormaganliklaridan ozroq gina qiladi, ayni chog‘da, tarozi pallasini o‘zi tomonga ko‘p og‘dirmaydi: “Kaminalari bu xususdagi aybni sizning ustingizga butunlay yuklay olmaymiz, zeroki, bizning boshimizda bo‘lg‘an “yolg‘iz tuyoqlik” savdosi sizning ham boshingizda bordir (B.110).
Ishi fisq-fasoddan iborat ko‘rimsiz Jannat puchuqning tavsifi: “Ul yerdan bichib olgandek pak-pakana, burni yuzi bilan barobar deyarlik tep-tekis, ko‘zi qoqqan qoziq o‘rnidek chup-chuqur, og‘zi qulog‘i bilan qoshiq solishar darajada juda katta, yuzi qirq yilliq og‘riqlarnikidek sap-sariq, qirq besh yoshlar chamasida bir xotin edi” (B.131).
“O‘tkan kunlar” voqeligida ishtirok etadigan har bir kishining mukammal “portreti” ijodkorlarimiz uchun noyob tajriba maktabidir. Ulug‘ adib “shunchaki tajriba tarzida” boshlayotgan ishiga katta tayyorgarlik ko‘rgani, asar qahramonlarini hayotda mavjud real insonlar (mahalladoshlar, yo‘lchi-yo‘ldoshlar) kabi aniq tasavvur qilib, xuddi ular bilan har kuni, har kech muloqotda bo‘ladigan tanishlariday tasvirlagani, chindan ham o‘quvchini hayratlantiradi. O‘zbek oyimni aytib o‘tdik. Yusufbek hoji: “To‘la ko‘rkam yuzli, katta malla ko‘zli, uzun mosh-guruch soqollik mullanamo bir zot”, Zaynab: “O‘n yetti yoshlar chamaliq, kulcha yuzlik, oppoqqina o‘rtacha husnlik”, Homid: “Uzun bo‘ylik, qora cho‘tir yuzlik, chag‘ir ko‘zlik, chuvoq soqol… ko‘rimsiz bir kishi”.
Ko‘z ta’rifi bir-biriga o‘xshamaydi: Yusufbek hoji malla ko‘zli, Otabek va Hasanali qora ko‘zli, Homid chag‘ir ko‘zli, Usta Alim qo‘y ko‘zli, O‘tabboy qushbegi og‘ir qaraguchi ko‘zlik, Rayimbek dodxoh ichiga botiqroq, ammo qon quyilg‘ansimon ko‘zlik…” Bahodir Karimov bu ro‘yxatni “Boburnoma”dan olingan misollar bilan yanada boyitadi: Umarshayx mirzo – qo‘ba ko‘zlik, Boysung‘ur mirzo – ulug‘ ko‘zluk. Xalq tilida ko‘z bilan bog‘liq yana ko‘plab o‘xshatmalar bor: g‘ar ko‘z, o‘g‘ri ko‘z, sinchi ko‘z, qiyiq ko‘z, ilon ko‘z, pista ko‘z, mosh ko‘z, chachvon ko‘z va hokazolar.
* * *
Keksa adiblarimizdan biri Qo‘zi Davlatning so‘nggi Xiva xonlari tarixiga oid “Moziydan sado” romanida xalqning jonli tiliga oid ko‘pgina ohorli so‘z va iboralar, maqol va matallar, qiyos va tashbehlar bor. “Soatlab jag‘ urishtirdilar”, “Jag‘i haddidan ortiq ochildi”, “Oyoqlari odob doirasidan tashqariga chiqdi”, “Ot o‘lsa et, arava sinsa − o‘tin”, “Tilini cho‘kichlasa bo‘ladi”, “Kirpidek yoniga odam yo‘latmaydi”, “Og‘zida qatiq ivitganday”, “Mushukni go‘sht bilan urganday”, “Yig‘laganga yosh beraman, oshaganga osh beraman”, “Dovul shunday ko‘tarildiki, qumga qiron keldi”, “Moshi pishmadi”, “Basharasi oftobda qolgan sanochday burishib ketdi”.
* * *
Deyarli barcha ertaklar: “Bir bor ekan, bir yo‘q ekan…” deb boshlanadi. Yosh ijodkor Dilshod Ro‘ziqulovning kitobchasida ushbu “kirish”ning boshqacha variantini ko‘rdim:
“Ertagiyo ertagi,
Echkilarning bo‘rtagi
Qirg‘ovul qizil ekan,
Quyrug‘i uzun ekan.
Ko‘k muzga mingan ekan,
Muruti singan ekan.
Ola qarg‘a azonchi,
Qora qarg‘a qozonchi.
Bo‘ri bakovul ekan,
Tulki yasovul ekan,
Chumchuq chaqimchi ekan,
To‘rg‘ay to‘qimchi ekan.
Ertagimning eri bor,
Yetti kunlik yeri bor.
Yetti kunlik yerida
Dumi kalta bo‘ri bor.
Tovug‘im g‘aq etdi,
Bilmadim, qayga ketdi…”
Shu “kirish”ning shoir Azim Suyun varianti:
Bor ekan-da, jo‘g‘ ekan,
Och ekan-da, to‘g‘ ekan.
Qirg‘ovul qizil ekan,
Quyrug‘i uzun ekan.
Muzga toyg‘on ekan,
Oyog‘i sing‘on ekan.
Alamlanib, zorlanib,
Bir so‘z deb turg‘on ekan…”
(Azim Suyun. Asarlar, 3-jild. B.388)
* * *
Ustoz Alibek Rustamov “So‘z haqida so‘z” risolasida so‘z va iboralarni noto‘g‘ri talaffuz qilayotgan kishilarga saboq berishni, to‘g‘ri talaffuz qoidalarini odob bilan tushuntirishni maqsad qilgan. Quyidagi saboqlarni doimo yodda saqlashimiz va ularga amal qilishimiz kerak:
“Oriyat” so‘zida o‘zga kishining narsasidan vaqtincha badalsiz, tekin foydalanish ma’nosi ham bor.
“Olimlar izlanmoqda”, deb bo‘lmaydi, ular yo‘qolib qolgan-u, qidirish boshlangan, degan ma’no kelib chiqadi. “Olimlar ilmiy tadqiqot ishlari bilan band” deyish kerak.
“Ayni kunlarda” emas, “shu kunlarda”.
“To‘rt nafar yigitlar” deyilganda “lar” ortiqcha.
“Yerga chigit qadamoqdalar” emas, ekmoqdalar. Ko‘ylak yoqasiga tugma qadaladi.
“Qomusiy olim” emas, alloma.
“Amir Temur xiyoboni”, “Navoiy teatri”, “Bobur bog‘i” deyish to‘g‘ri. “Nomli”, “nomidagi” deyishga hojat yo‘q.
Kichikning kattanikiga borishi ziyorat yoki xizmatida bo‘lmoqdir.
“Qamishdan bel bog‘lab, yoningizda turaman” deyishda kinoya bor. Chunki qamish bilan belni bog‘lab bo‘lmaydi.
“Badiiy havaskorlar” emas, “Havaskor san’atkorlar”.
“Xo‘jalik ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari” emas, “Direktorning xo‘jalik ishlari bo‘yicha o‘rinbosari”.
Amir so‘zining lug‘aviy ma’nosi “buyuruvchi”dir. Mirob – suvning amiri, ya’ni suvni taqsimlovchi.
“Mikrob tashuvchi emas”, “Mikrob tarqatuvchi”.
Mirshab – tungi qorovullarning boshlig‘i.
“Shamchirog‘” emas, “shabchirog‘”.
“Yuragida yoli bor” deyish noto‘g‘ri. “Yuragida o‘ti bor” deyish kerak.
“Hayratomuz” emas, “hayratomiz”.
“Omuxta yog‘” emas, “omixta yog‘”.
“Sabr” so‘zini ko‘plar “savr” tarzida ishlatadi. Savr – ho‘kiz, buqa degani.
“Hut” so‘zining lug‘aviy ma’nosi “katta baliq” yoki “kit”.
Mezon – tarozi degani. Bu so‘zni ko‘pincha noto‘g‘ri ishlatamiz.
“Nur ustiga a’lo nur” deyish noto‘g‘ri. “Nur a’lo nur” yoki “Nur ustiga nur” deyilsa to‘g‘ri bo‘ladi.
“Asfal-a-s-sofilinga ketdi”ning ma’nosi “Do‘zaxning eng tuban joyiga ketdi” degani. Bu yerda sofil – tuban, sofilin – ko‘plik ma’nosi. Elga zulm qilgan kishilarga aytiladi.
Otaga murojaat: otamiz, padarimiz, volidimiz, qiblagohimiz.
Onaga murojaat: onamiz, volidamiz, onaizorimiz.
Otajon, onajon deyish har jihatdan ma’qul.
Qalam so‘zining lug‘aviy ma’nosi – bir kesim qamish. Bir kesim qazini “bir qalam” qazi deyishadi. Parraklangan qazining har bo‘lagi “yaproq” deyiladi”.
* * *
Fitrat domla “Tilimiz” sarlavhali maqolasida “Bizning til, adabiyotimizning eng so‘ng kunlari farg‘onali Umarxon zamonida edi. Til, adabiyotimiz Umarxon paytida birdan yashnab ko‘tarildi-da, undan keyin sekin-sekin pasaya boshladi. Bora-bora yiqilishning, yo‘qolishning eng og‘ir, eng qora daqiqalarini o‘tkazdi”, deb yozgan edi. Hamon aniqlashmagan yangi alifbo, til qoidalari, sheva so‘zlar, xorijiy tillardan o‘zlashayotgan so‘z va iboralar, ism-familiya, geografik joylar, davlatlarning nomlari bilan bog‘liq katta-kichik muammolar qachon hal bo‘ladi? Hozirgacha “Zakavkaze”ni “Kavkazorti” deymiz. Bu mintaqaga Moskvadan turib qaraganda shunday bo‘ladi, Toshkentdan turib qarasak “Kavkazoldi” bo‘ladi-ku. Rossiya Federatsiyasining o‘zbekcha nomlanishida jiddiy farqlanish bor: “Rossiya, Rusiya, O‘rusiya, O‘risiya, O‘risiston”.
* * *
Ulug‘ mutafakkir Konfutsiyning “Muhokama va bayon”, Mengzining “Mengzi”, Laozining “Dao va fazilatlar kitobi” asarlarini xitoy tilidan o‘zbek tiliga tarjima qilgan, “Xitoycha-o‘zbekcha qisqacha tematik lug‘at”, “Xitoycha-o‘zbekcha so‘zlashgich” muallifi Ilhom Qosimovning fikricha, o‘zbek tilida xitoy tilidan atoqli otlarni asliyatiga yaqin o‘girish imkoniyati mavjud. Xitoycha ism, shahar va viloyatlarning nomlarini rus tili asosida qo‘llash asliyatga to‘g‘ri kelmaydi. Faqat xitoychadan emas, boshqa tillardan ham.
Yosh tarjimon Saidjalol Saidmurodovning fikricha, joy nomlari, o‘zga bir millatga mansub atoqli otlar ularning tub mohiyatidan kelib chiqib o‘zbekchalashtirilgani ma’qul. Muqobili o‘zimizda mavjud nom-atamalarning rus tilidagisini aynan olishimiz mantiqan to‘g‘ri kelmaydi, “o‘zimizda “h” turganda “g”ni qo‘llash, “Lubnon”ni “Livan”, “Bulg‘oriya”ni “Bolgariya”, “Habashiston”ni “Efiopiya”, “Tiyonshon”ni “Tyanshan” deyishimiz maqbul emas”.
Savol ko‘p, takliflar bisyor. So‘z va iboralarni noto‘g‘ri ishlatgan kishilarga tanbeh beradigan Abdulla Qahhor, Kibriyo Qahhorova, Vahob Ro‘zimatov, Alibek Rustamov, G‘aybulla as-Salom, Ibrohim Rahim, Mirziyod Mirzoidov, Nosir Fozilov kabi ustozlar olamdan o‘tib ketishdi. Nima qilish kerak?
Bu savolning javobi bitta – og‘zaki, yozma nutqda, oilada, saboqda, ma’ruzada, badiiy ijodda va hatto bozor-o‘charda, to‘y-tomoshada ham to‘g‘ri so‘zlash zaruratini yuzaga keltirish kerak. Zarurat bo‘lmas ekan, chalasavodlik davom etaveradi.
Ahmadjon Meliboyev
2022/9
